Een mooie vraag! Hoe doen we dat? Hoe komen we daar? Maar, waar willen we eigenlijk naartoe? Weten we dat? En waar komen we ? Dat moeten we toch eerst weten voordat we kunnen bedenken hoe we van hier naar daar komen? In deel tien van de serie over praktische toekomstvisies neemt Jelleke de Nooy-van Tol ons mee door de tussentijd.
Waar komen we vandaan? De benarde situatie waar we middenin zitten kennen jullie wel. Biodiversiteit, met name van insecten, is zo sterk gedaald dat ons fruit niet meer wordt bestuifd en dat er veel minder vogels zijn. Door de klimaatverandering, uitdroging, bosbranden en overstromingen komen wereldwijd nu al de voedselvoorziening en schoon water in gevaar. Er is steeds meer armoede. De oorlogen nemen toe. In Vrij Nederland [augustus 2025] vat Door Tempedaal schrikwekkend mooi samen wat er alleen al in een week gebeurt: “Israël gaat Gaza-Stad innemen, Trump wil de Nobelprijs, extreme hitte in veel delen van Europa, Wilders maakt haatposter, dropping hulppakket doodt vijftien-jarige Palestijn. En van overmaat tot ramp raast een allesvernietigende komeet rechtstreeks op onze aarde af.” Geen wonder dat veel mensen depressief worden, of de kop in ‘t zand steken en maar gewoon doorgaan met vliegen en CO2 uitstoten en AI gebruiken – we kunnen er immers toch niks aan veranderen, denken we (..).
Waar willen we eigenlijk naartoe? We zitten in de Transition Twenties, de 10-jarige ‘tussentijd’ van van 2020 tot 2030. Het is de periode tussen de door de mens overheerste eeuw [het Antropoceen, waarin we mensen, natuur, water en resources hebben uitgebuit] en een nieuwe tijd, het Symbioceen. Dat is het tijdperk waarin we samenleven met de natuur, waarin we ons gedragen als onderdeel van een groot ecosysteem waarin we weer balans brengen. Daar zien we af en toe al contouren van. Deze tienjarige overgangsperiode wordt ook wel de liminale tijd genoemd; een tijd waarin mensen en organisaties elkaar opzoeken om met elkaar kernen en netwerken van vernieuwing te vormen, zoals ook gebeurt in het proces van rups naar vlinder. Dit is de Decade of Action, de 10 jaar waarin het moet gebeuren.
Hoe gaan we dit met elkaar aanpakken?
‘Groen groeien of slim krimpen’, ‘Naïef positief’ of ‘radicaal realistisch’? Het klinkt interessant en het lijkt alsof je moet kiezen, maar er zitten enorme oordelen in. De aanname is dat je alleen positief kunt zijn als je naïef bent, en dus dom. Oftewel, als je realistisch bent kun je niet positief zijn. Het suggereert dat je alleen realistisch kunt zijn als je radicaal bent, of andersom. We zetten elkaar vast in gepolariseerd denken.
Zoals al door Einstein verkondigd werd, kunnen we de problemen van vandaag niet aanpakken met de methoden en denkwijzen, die deze problemen veroorzaakt hebben.
Overtuigingen creëren structuren en praktijken en die beïnvloeden ons handelen en ons leven
Het denken in tegenstellingen zoals groei en krimp, rechts en links, immigrant of Nederlander, natuur en landbouw, dat is dus het soort denkwijzen waar Einstein het over had, die de problemen veroorzaakt hebben. Maar het probleem zit dieper. Al onze denkwijzen, afwegingen, aanpakken en methoden berusten op ‘overtuigingen’. Dat zijn aannames, verhalen – we noemen het ook wel narratieven – die we met de paplepel of tijdens studie of op kantoor hebben meegekregen en die we klakkeloos als ‘waar’ aannemen. Bijvoorbeeld ‘de economie moet groeien’, ‘de markt lost het wel op’ ‘de landbouw moet efficiënt zijn’, gezond is hetzelfde als ‘niet ziek zijn’. ‘De mens staat boven de natuur en kan de natuur naar zijn hand zetten’. Het blijkt allemaal niet te kloppen.
Het interessante is dat we op basis van die overtuigingen en aannames hele structuren en praktijken organisaties, wetgeving, belastingen en methoden bouwen, die passen bij dat ‘verhaal’. Met als gevolg dat mensen steeds meer moeten consumeren om de economie draaiend te houden. Banken moeten schulden blijven creëren om te kunnen blijven bestaan. De farmaceutische industrie wordt in stand gehouden doordat we zieke mensen met pillen behandelen – in plaats van een gezondheidszorg die focust op gezond leven. In de reëel economie moeten we steeds harder gaan werken en steeds meer hulpbronnen uitputten om te voldoen aan de eisen van aandeelhouders.
In bovenstaand schema [bron Herman Toch] zie je hoe het systeem-narratief leidend is voor de systeemarchitectuur – de manier waarop we onze samenleving georganiseerd hebben met structuren, afspraken, praktijken, regels. Je ziet ook hoe systeemspelers – wij – zowel het systeem-narratief als de systeemarchitectuur voeden. Systeemverandering begint daarom bij mensen die vanuit een ander narratief gaan werken en leven.
Change the story, change the system
Verandering van ‘het systeem’ begint bij mensen die vanuit een ander overtuiging leven. Zo vinden we opvallend genoeg juist in de afgelopen 3 jaar veel mensen en organisaties die natuurinclusief zijn gaan werken en leven, mensen die regeneratieve praktijken beoefenen, integrale en positieve gezondheid ondersteunen, steward-owned bedrijven oprichten en die Commons – gemeenschappelijk grondbeheer in plaats van individueel bezit – in ere herstellen. Land van Ons is daar een goed voorbeeld van. Overal in Nederland slaan mensen in gemeenschappen de handen ineen om samen ene energie-coöperatie op te richten, of de dorpswinkel terug te krijgen, het busvervoer, de zorg voor elkaar. Er is inmiddels een coalitie ‘we doen het samen’ van al die gemeenschappen dor heel Nederland. Er zijn gemeenschappen die met lokaal geld werken; United Economy is een coöperatieve vereniging van bedrijven die duurzaam produceren; Happy Professionals is een vereniging van ZZP-ers die elkaar ondersteunen in duurzaam werken. Transitiecoalitie Voedsel is een grote verzameling van uiteenlopend boerenverenigingen en voedselproducerende bedrijven en bedrijfjes die werken aan een eerlijke prijs voor voedsel, aan natuurinclusieve landbouw, permacultuur, vogelbescherming, zorglandbouw, strokenteelt, schoon water, gezonde dieren. We zien sinds ene paar jaar verenigingen zoals Just Enough, Caring farmers, Caring Docters. En er is de coöperatie Leren voor Morgen, een week van de nieuwe economie, de veranderschool; er zijn klimaatgesprekken. Er is teveel om op te noemen.
Hoe komen we nu van A naar B?
Uit het bovenstaande zul je begrijpen dat er al een flinke beweging gaande is van mensen en organisaties op weg naar die nieuwe samenleving. Die begon rond 2000 voorzichtig met pioniers, maar is groeiende doordat steeds meer mensen mee gaan doen. De zogeheten Early Majority. We zijn op weg naar het nieuwe normaal, een systeem van invloed [rechtsboven in onderstaande tekening van Ruurd Priester, veranderschool].
Het is jammer dat die beweging nog veel te weinig zichtbaar is. De media besteden er hoegenaamd geen aandacht aan. Maar let op, in 2026 gaan al die voorlever-organisaties manifesteren hoe de nieuwe samenleving eruit ziet, ieder op hun eigen manier op hun eigen plek.
Zoals Hans Stegeman [Triodosbank] in zijn column [juni 2025] in Vrij Nederland zegt, het gaat in het proces van A naar B om het normaliseren van een ander wereldbeeld; het normaliseren en omarmen van dat nieuwe paradigma, die nieuwe uitgangspunten. Je maakt je een voorstelling van onze samenleving waarin solidariteit, duurzaamheid en rechtvaardigheid uitgangspunten zijn. Het vraagt om mensen die blijven bouwen aan dat ontwerp. Tim van Hattem maakte zo’n ontwerp, Only Planet. Het laat zien hoe Nederland er over 75 jaar uit kan zien als je op natuur gebaseerde oplossingen (nature-based solutions) centraal stelt. Dat is een krachtig ‘Leitbild’. Het helpt ons om ernaar toe te werken. “Zo kan het worden”. Dat vraagt om herhaling van goede voorbeelden, om netwerken, om politieke verbeelding en om organisatiekracht.
Ik ben heel erg blij met het boek van Henrike Gootjes, Regeneratie. Daarin neemt ze ons mee in wat je zelf kunt doen om van A naar B te komen. We hebben de volgende drie eigenschappen nodig.
- Je kunt de werkelijkheid onder ogen zien, ook als is die pijnlijk en moeilijk. We lopen er niet voor weg, we geven niemand de schuld, we constateren wat er is. Ze beschrijft hoe je dat doet in 2 hoofdstukken “hoe overleven we de clusterf#ck?” Je komt daar ook de mythes tegen, de valse overtuigingen en hoe je daarmee om kunt gaan.
- En we kunnen ons een wereld voorstellen die het redden waard is! Flip the script, van extractie naar regeneratie en hoe we tegenmacht geven aan een systeem.
- je bent in staat om je eigen capaciteiten en die van je omgeving in te zetten om die gewenste wereld dichterbij te brengen. Daarvoor zijn er 10 strategieën. Laten we daar allemaal aan gaan werken, dan komen we bij B nog voor 2030! Hier zijn ze.
De 10 strategieën van Henrike Gootjes
- Ken je vijand en verwacht tegenstand
- We gaan her-inheemsen, verbinden met de natuur, de plek, de gemeenschap; van ik naar wij
- Word niet verslaafd – aan consumentisme
- Word biofiel – koop alleen maar producten [voedsel, kleding, bouwmaterialen] die op een natuurlijke manier gemaakt zijn; kies in d elandbouw voor natuurlijke en natuurinclusieve teelten; eet alleen nog maar biofiel
- We leven op het juiste moment: doe wat jij te doen hebt, wees moedig.
- We gaan levende relaties repareren
- Eerlijk een heel makend onderwijs
- Mythes van vrouwelijkheid ontmantelen en alle mensen laten meedoen
- Wij zijn de sleutelsoort; we kunnen samenwerken; we gaan inter-zijn.
- Alles inzetten op een echte economie, die stuurt op welzijn van mens en planeet
Tot slot een heel erg mooi voorbeeld van een belangrijke transitiebeweging in Nederland die al flink op weg is naar B. In een groot participatief onderzoeksprogramma is de afgelopen 5 jaar onderzocht hoe we ons hele voedselsysteem kunnen veranderen, te beginnen met nieuwe narratieven. In bijgaande tekening is mooi in kaart gebracht hoe nieuwe paradigma’s [overtuigingen] leiden tot nieuwe structuren en praktijken en hoe die weer leiden tot nieuwe symptomen, zoals rechtvaardige behandeling van dieren. Het willen veranderen van praktijken en symptomen bovenin deze ijsberg is echt heel moeilijk als de onderliggende structuren niet ook veranderen. En je ziet dat steeds meer mensen en organisaties nu die shift maken naar de andere paradigma’s – en zo zijn we met veel meer mensen dan je dacht al enige tijd op weg naar B!
1 Een prachtig overzicht vind je in “Voorlevers van de nieuwe samenleving”. Bestel de herziene editie die in November 2025 verschijnt.
2 https://www.wur.nl/nl/onderzoek-resultaten/dossiers/dossier/nederland-in-2120.htm
3 Creatieve en levenslustige strategieën van uitputting naar regeneratie. Zilt, mei 2025
Over de auteur
Jelleke de Nooy – van Tol werd door Herman Wijffels in 2010 al ‘een vroed- vrouw van de nieuwe tijd’ genoemd, iemand die actief de nieuwe ecolo- gische samenleving geboren helpt worden.
Al vroeg leert ze over de werking van complexe systemen, de basis voor het begrijpen van de samenhangen in bodem, water, natuur, planten, dieren en mensen. Tijdens haar studie landschapsarchitectuur en planologie schudden et rapport van de Club van Rome en het boek Silent Spring (Houghton Mifflin, 1962, in het Nederlands uitgegeven onder de titel Verstild voorjaar, Athenaeum, 2022) van Rachel Carson, haar wakker en inspireren tot actie om hier wat aan te doen- en dat doet ze tot op de dag van vandaag.
Tussen 2020 en 2021 regisseert en faciliteert Jelleke de TransitieMotor, een beweging van mensen, organisaties en bedrijven uit uiteenlopende sectoren die in hun werk de nieuwe samenleving bewerkstelligen. In de praktijk van alledag geven ze handen en voeten aan de nieuwe regeneratieve samenleving, en bundelen in toenemende mate hun krachten. Haar grote verlangen is om die beweging zichtbaar te maken, zodat alle mensen in Nederland die anders willen (zo’n 70 procent) kunnen zien wat er al gebeurt, kunnen aanhaken en weer hoop krijgen. Daarom schreef ze het boek Voorlevers van de nieuwe samenleving. Om te zorgen dat deze beweging krachtiger wordt en toegroeit naar een systeem van invloed, is Jelleke vanaf 2024 actief als voorzitter van het bestuur van de stichting WEAll Nederland.
Blijf op de hoogte met de nieuwsbrief. Meld je hier aan.
( Je kunt ons ook steunen door lid te worden of te doneren )
