Kantelpunten van nu in perspectief van de evolutie

Kantelpunten, tipping points, keerpunten: woorden die duurzaamheidprofessionals en maatschappelijk betrokken burgers bezighouden en veel gebruiken. Vaak in combinatie met woorden als verandering en transitie. Er wordt met angst of met hoop naar gekeken. Met angst in geval van bijvoorbeeld temperatuurstijging en de bijbehorende klimaatverandering met onomkeerbare gevolgen. Met hoop als we proberen transities en kantelingen in gang te zetten, als reactie of tegenbeweging op de negatieve kantelpunten die we zien aankomen, zoals bijvoorbeeld het Klimaatakkoord en de circulaire economie.

De begrippen kantelpunten en keerpunten worden nogal eens door elkaar gebruikt. Wij zien kantelpunten echter als stapsgewijze doorbraken, waar we hier en nu op sturen, en keerpunten als grote eenmalige sprongsgewijze doorbraken met verstrekkende gevolgen.

Kantel- en keerpunten zijn niet iets van de laatste tijd. Als we de gehele evolutie in ogenschouw nemen, zien we een beperkt aantal markante keerpunten en vele tussentijdse kleinere kantelpunten. Wat kunnen we leren van deze evolutionaire processen, zodat we in de huidige woelige en complexe tijden van cumulatieve en interveniërende kantelpunten toe kunnen werken naar een positieve uitkomst van het volgende grote evolutionaire keerpunt dat onvermijdelijk aanstaande is? Want ja, coherent handelen in lijn met het voorafgaande evolutieproces is nu, meer dan ooit, geboden.

Kantelpunten en keerpunten in de evolutie

Het evolutieproces van de afgelopen 13.7 miljard jaar is in feite een aaneenschakeling van innovaties geweest, waarbij zich in de tijd een viertal grote eenmalige sprongsgewijze innovaties hebben voorgedaan met tussenin kleinere stapsgewijze innovaties1) . De sprongsgewijze innovaties zijn in feite keerpunten en de stapsgewijze innovaties kunnen we als kantelpunten bestempelen.

13.7 miljard jaar geleden ontstond het eerste atoom. Een keerpunt dat een anorganische evolutieperiode van zo’n 10 miljard jaar inluidde. Talrijke, vanuit evolutionair perspectief meer stapsgewijze innovaties vonden in deze periode plaats. Zoals het ontstaan van moleculen, waaronder het markante molecuul water. Maar ook kristallen en mineralen, sterren en planeten, waaronder de aarde.

Deze periode werd afgesloten met het tweede grote keerpunt: het ontstaan van de levende cel.

Met de eerste levende cel met één chromosoompaar, het tweede grote keerpunt in de evolutie, was het verschijnsel leven ontstaan. En daarmee deed ook het verschijnsel dood zijn intrede.

De derde grote spronginnovatie was het ontstaan van organismen. Na deze sprong startte de biologische evolutie. Parallel aan het ontstaan van het eerste meercellige organisme, zo’n 700 miljoen jaar geleden, ontstond het fenomeen meiose, dat een onwaarschijnlijke versnelling zou geven aan de ontwikkeling, veelheid en diversiteit van organismen op aarde.  Levensvormen werden steeds complexer en ook kwetsbaarder.

Als tegenwoordig over evolutie gesproken wordt, dan verwijst men naar deze periode, waar in feite al een grote periode aan vooraf is gegaan. Opmerkelijk daarbij is de door Darwin ondersteunde uitspraak van Linnaeus: ‘Nature non facit saltus’: de natuur maakt geen sprongen; een achterhaalde stelling.

Het vierde en laatste grote keerpunt – ongeveer 200 duizend jaar geleden – is het ontstaan van Homo sapiens, de mens met zelfreflecterend bewustzijn. Toegerust met vijf zintuigen en zelfreflecterend bewustzijn begon Homo sapiens een traject van ontdekkingen en uitvindingen dat uiteindelijk leidde tot een explosie van door de mens gedreven innovaties. Deze periode noemen we de kennisevolutie. De technologische ontwikkeling die daaruit voortvloeide, maakte dat de mens ineens ver voorbij zijn natuurlijke capaciteit kon opereren, en dankzij ICT-innovaties zelfs voorbij zijn eigen denkvermogen.

In deze fase zijn wij als mens een hoofdrolspeler en mede-regisseur geworden in het evolutieproces.

Het gehele evolutieproces van 13.7 miljard jaar beschouwend, zien we vijf kenmerken:

1. De omschreven keerpunten ontstonden eenmalig en sprongsgewijs, met daartussen perioden van kleinere stapsgewijze kantelpunten. Voor de eenmalige keerpunten geldt dat we niet kunnen verklaren waarom en hoe ze ontstonden.
2. De tijdspanne tussen de spronginnovaties werd steeds korter. Logischerwijs zijn we op weg naar een vijfde spronginnovatie of nieuw keerpunt. Kijkend naar de steeds kleiner wordende tijdspannen en de effecten van onze ‘menselijke’ innovatie-explosie zou het vijfde keerpunt wel eens heel erg nabij kunnen zijn.
3. Alle innovaties en daaruit voortkomende verschijnselen omvatten twee componenten: meetbare en niet-meetbare. De meetbare componenten zijn ruimte, tijd, materie en energie. De niet-meetbare component bestaat uit waarden die niet in eenheden zijn uit te drukken en dus lastiger zijn te bevatten. De innovatiesprongen bevatten onverklaarbare elementen die het innovatieproces sturing geven: bewustzijn, drijfveer en informatie.
4. Naarmate het evolutieproces voortschrijdt, vertonen de daaruit voortkomende nieuwe verschijnselen en vormen een steeds grotere graad van complexiteit. Deze complexiteit gaat gepaard met een hogere graad van bewustzijn. Het lijkt erop dat een (lagere) graad van bewustzijn aan het begin van de evolutie al aanwezig moet zijn geweest, maar we hebben geen idee waar dit bewustzijn huist.
5. Tot slot valt op dat het hele evolutieproces met zijn ingrijpende innovatiesprongen een consistent geheel is gebleven. De nieuwe sprongen en stappen nemen voorgaande ontwikkelingen integraal in zich op, zonder hun integriteit te verstoren. Ze bouwen op elkaar voort, volgen een consistente lijn en vormen zo een logisch samenhangend geheel. Er is coherentie.

Voor elk keerpunt is een grote complexiteitstoename te zien. Deze toename in complexiteit bereikte op enig moment een grens, een moment waarop de complexiteit zo groot was, dat verdere ontwikkeling niet mogelijk was.  Ondertussen waren er al voorbereidingen voor het nieuw systeem in wording. Als er geen nieuwe systemen gevormd zouden worden, zou de evolutie gestopt zijn. Ook in onze huidige tijd zien we een grote toename in complexiteit.  Een mogelijk signaal dat we naar een volgend nieuw systeem in onze evolutie toewerken: het vijfde keerpunt.

Leven en handelen als zelfreflecterende, bewuste mens in de kennisevolutie

Waar in het evolutieproces van vóór de mensheid de meetbare en niet-meetbare componenten interactief leken te functioneren, stuurde de mens met zijn zelfreflecterend bewustzijn vooral op de meetbare component. Wetenschap met ‘meten is weten’ in plaats van verwondering en respect voor minder of niet meetbare, onbekende en ongekende fenomenen in de natuur en samenleving. Dit betreft onder andere ecologische, ethische, sociologische, psychologische, religieuze en artistieke fenomenen. Tezamen met de steeds verdergaande specialisaties in het innovatieproces, ten koste van een integrale aanpak, zorgde dit ervoor dat de coherentie in het evolutieproces ernstig verstoord, of op zijn minst uit balans, is geraakt. We staan nu aan de vooravond van een periode waarin we de bittere oogst van deze onbalans geserveerd kunnen krijgen.

Kunnen krijgen, want we hebben als organismen met een zelfreflecterend bewustzijn de mogelijkheid en capaciteit om het tij te keren. Mits we temidden van al die complexiteit ook de coherentie in ogenschouw nemen en houden en we de niet-meetbare kenmerken weer toelaten, zowel in onze innovatieprocessen als in ons dagelijks handelen.

Hierbij is het belangrijk om ons te realiseren dat we op weg zijn richting het vijfde grote keerpunt. Een kenmerk van keerpunten is dat we eigenlijk pas achteraf kunnen observeren dat ze hebben plaatsgevonden. En we weten niet wat het keerpunt precies zal inhouden. Maar het evolutionaire proces met de vier grote keerpunten en vele kleinere kantelpunten laat logischerwijs zien dat er sprake zal zijn van hogere graad van – collectief? – bewustzijn.

Om het tij van de incoherentie te keren zullen we nu direct alle ruimte moeten maken voor de bovengenoemde niet-meetbare kenmerken. Hoe, zult u zich afvragen. Daar is geen rationeel antwoord op. Echter, de evolutie heeft ons met het vierde keerpunt zelfreflecterend bewustzijn meegegeven. Dus wij dragen de mogelijkheid met ons mee om coherent te innoveren – ook in de steeds groeiende complexiteit.

Er zijn al ontwikkelingen rondom de thema’s bewustzijn en innovatie zichtbaar in de huidige maatschappij. Bijvoorbeeld MIT hoogleraar Otto Scharmer 2) die spreekt over de evolutie van bewustwording via zijn veel geciteerde term ‘from ego system awareness to eco system awareness’. Of wetenschapper Sara Durston die de grenzen van hersenwetenschap en bewustzijn verkent3).

Als mede-regisseur van de evolutie kunnen we van aanstaande kantelpunten een keerpunt maken als we de stap maken naar coherent handelen en coherente innovatie.

Naast planetaire kantelpunten en keerpunten, maatschappelijke en ecologische ontwikkelingen, kunnen we ook het bewustwordingsproces zelf als keerpunt zien.

Is de hogere graad van bewustzijn een kantelpunt? Of mogelijk zelfs het vijfde grote keerpunt? Of gaat de complexiteit en gebrek aan coherentie zorgen voor een ‘aards keerpunt’, een massa-extinctie? Dat zou dan de zevende massa-extinctie zijn. Waarbij de eerste zes plaatsvonden in de biologische evolutieperiode en samenhingen met ingrijpende kosmologische condities, maar deze zevende een mede door de mens veroorzaakt uitstervingsproces zal zijn.

Kan een hogere graad van bewustzijn pas bereikt worden als we coherentie bereikt hebben? Of hebben we hogere graad van (collectief) bewustzijn nodig om de coherentie te bereiken? Dit lijkt een vicieuze cirkel, maar we zouden het ook kunnen zien als hét cyclische innovatieproces dat we nu nodig hebben. Een proces waarbij bewustwording en bewustzijn en coherentie elkaar versterken.

Wat we in ieder geval wel kunnen doen: coherent handelen en (dieper) bewustzijn omarmen. Het bewustzijnsproces proberen te begrijpen en het structureel onderdeel maken van ons handelen. We zullen dan ervaren dat hiermee ons eigen én gezamenlijke bewustzijn groeit en we de weg inslaan van coherent innoveren, in een wereld van groeiende complexiteit waarin dat steeds lastiger lijkt te worden, maar hard nodig is.

Allerd Stikker en Else Boutkan

Over de auteurs

Allerd Stikker www.allerdstikker.nl

Else Boutkan www.elseboutkan.nl

Voetnoten:

1. De vier spronginnovaties worden uitgebreid beschreven in het essay Code oranje voor het leven op aarde, kansen en gevaren van de innovatie-explosie in het perspectief van de evolutie, Allerd Stikker.
2. Leading from the Emerging Future; from Ego-system to Eco-system Economies, Otto Scharmer en Katrin Kaufer.
3. The Universe, Life and Everything, Dialogues on our Changing Understanding of Reality, Sarah Durston en Ton Baggerman

Lees alles over kantelpunten in klimaat en samenleving.