Met de hooggeleerde koppen in het zand

Het recent verschenen rapport van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) getiteld: Nederland in een fragmenterende Wereldorde heeft bijna geen aandacht getrokken in de Nederlandse media. Dat is jammer want die veranderende wereldorde heeft enorme gevolgen voor Nederland, voor ons welzijn, voor onze veiligheid, voor onze economie. De invloed van klimaatontwrichting op die veranderende wereldorde wordt door de WRR helaas niet benoemd. Ook dat is jammer. En een stevige misser.

Het model dat de WRR schetst is verontrustend. De WRR spreekt van een: ‘een turbulenter, grimmiger wereld die langs drie assen fragmenteert (machtspolen, tonelen van machtsuitoefening, wereldbeelden).  Daarmee zullen zich vaker spanningen voordoen in de driehoek van waarden, welvaart en weerbaarheid (3W-kader) waarbinnen het buitenlands beleid zich beweegt’. Deze drie assen en het 3W-kader vormen het model dat in het rapport wordt uitgewerkt.

Het is een grote verandering ten opzichte van de unipolaire wereld. Vanaf de jaren negentig kon Nederland immers profiteren van een gunstige unipolaire wereldorde, waarin de centrale beleidsdoelen van welvaart, weerbaarheid en waarden vaak goed in elkaars verlengde waren te brengen.

Deze fragmentatie gaat ver. Zo stelt het rapport: ‘Fragmentatie van tonelen van machtsuitoefening bijvoorbeeld betekent dus dat activiteiten die voorheen als zuiver economisch of maatschappelijk beschouwd werden, nu de geopolitiek in worden getrokken. Geopolitieke macht wordt nu bijvoorbeeld uitgeoefend via zeldzame aardmetalen, 5G-netwerken, biotechnologie, farmaceutische producten, informatiekanalen en door migratie in te zetten als wapen’.

De kerndoelen van de 3 W’s worden als volgt uitgesplitst: Welvaart: vrije markt, levensstandaard, verdienvermogen; Weerbaarheid: veerkracht, veiligheid, paraatheid en Waarden: rechtstaat, mensenrechten, democratie.

Dat het rapport weinig aandacht kreeg kan wellicht verklaard worden doordat in dagbladen de verschijnselen van de fragmentatie bijna dagelijks aandacht krijgen. Toch verdient het rapport meer aandacht en wel vooral om wat er niet in staat.

De Syrische burgeroorlog met grote gevolgen voor de hele wereld is een voorbeeld van klimaatontwrichting die leidde tot mislukte oogsten als gevolg van extreme droogte. Dit leidde weer tot een trek naar de steden met enorme werkloosheid. Dat proces leverde de brandstof voor de burgeroorlog en voor het ontstaan van IS.

In het rapport krijgen de problemen die samenhangen met grondstoffen (zeldzame aardmetalen), de dreiging van grote zoetwater tekorten, voedselstrategie en migratiestromen zeker aandacht, maar deze is toch erg beperkt.

Missers

Wat ik mis is de koppeling van deze processen aan de klimaatontwrichting. In plaats van de met instemming geciteerde ‘the weaponization of everything’ mis ik de toenemende wanorde die het gevolg is van de wereldwijde opwarming. Dus naast de weaponizing of everything zou er ook sprake moeten zijn van de warming of everything. De opwarming van de Aarde; een term die in het rapport niet voorkomt.

Toch heeft de opwarming van de Aarde en de daaruit voortkomende klimaatontwrichting. Ontwrichting betekent chaos is maatschappelijk gezien een gigantische dreiging. De kans op binnen- en/of buitenlandse conflicten neemt toe. Er is kans op politieke instabiliteit, een aantasting van de voedselzekerheid, een aantasting van de energiezekerheid, een aantasting van de sociale zekerheid, verstoring van de infrastructuur, financiële instabiliteit (banken en verzekeraars) en natuurlijk de grote gevolgen voor natuurverslechtering, verlies aan biodiversiteit en de directe gevolgen door de zeespiegelstijging voor de kustgebieden en de gevolgen van overstromingen na hoosbuien soms afgewisseld met perioden van extreme droogte.  Dit kan leiden tot versterking van de politieke en maatschappelijke instabiliteit met als gevolg extra migratiestromen. De smeltende noordpool en de nieuwe vaarmogelijkheden worden vermeld, maar de smeltende ijskap van de Zuidpool en de aandacht voor grondstoffen daar krijgt geen aandacht.

Een totaal gemis aan aandacht is er ook voor de vijf kantelpunten die mogelijk al in gang zijn gezet: het afsterven van het regenwoud, het instorten van de Groenlandse en de West-Antarctische ijskappen, de massasterfte van tropische koralen, het dooien van de permafrost en het tot stilstand komen van de Labrador-zeestroom.

Fragmentatie wordt ook geconstateerd bij internationale organisaties als de VN, WTO, Wereldbank en IMF.  Maar de WRR constateert hier een paradox van de fragmenterende wereldorde: juist omdat deze fragmentatie divergerende krachten losmaakt, roept zij ook nieuwe behoeften op aan bufferende, normerende en begrenzende internationale instituties. Of die behoeften vervolgens ook neerslaan in levensvatbare nieuwe instituties, is van veel factoren afhankelijk en zal van geval tot geval verschillen. Maar het is van belang te onderkennen dat fragmentatie niet alleen tot erosieverschijnselen en aanpassingsdruk binnen bestaande internationale instituties hoeft te leiden; er ontstaan ook kansen op de vorming van nieuwe.

Een van die relatief nieuwe organisaties die groot gezag heeft opgebouwd is het IPPC, het Intergovernmental Panel on Climate Change. Rapporten van het IPCC spelen ook een grote rol bij de opeenvolgende COP’s, de Conference Of Parties, waaraan alle landen van de wereld meedoen. Deze relatief nieuwe internationale overlegsystemen hebben enorme gevolgen voor de wereldpolitiek. Het Parijsakkoord om de opwarming van de Aarde te beperken tot 2% en te streven naar 1,5% is een enorme doorbraak in de internationale politiek. Dat geldt ook voor de afspraak om jaarlijks 100 miljard dollar voor klimaatfinanciering vrij te maken. Dit is een enorme stap in de goede richting om de meest kwetsbare landen en de kleine eilandstaten te helpen, met name bij hun maatregelen om de gevolgen van de klimaatverandering te beperken en zich eraan aan te passen. Alhoewel de uitvoering nog op zich laat wachten is het toch een doorbraak in internationale betrekkingen.

Wil het WRR-rapport als advies aan de regering relevant en actueel zijn dan zal aan het model van de drie assen (machtspolen, tonelen van machtsuitoefening, wereldbeelden) een as moeten worden toegevoegd: de as van de opwarming van de aarde. Daarmee wordt ook het 3W-kader (waarden, welvaart en weerbaarheid) adequater. Immers factoren als veerkracht, veiligheid, paraatheid en rechtsstaat spelen een grote rol in de nationale en internationale klimaatpolitiek.

John Huige
Politiek econoom en Lid Platform Duurzame en Solidaire Economie.