Weinig mensen zullen een verband leggen tussen ons geldsysteem en het milieu, vooral wat betreft de aanpak van de milieuproblemen waar onze maatschappij zich voor geplaatst ziet. Dat komt omdat vrijwel iedereen ons geldsysteem als een gegeven beschouwt, niet als iets wat veranderd zou kunnen en moeten worden. Weinig mensen realiseren zich hoe nieuw geld “gemaakt” wordt.
Politici, de media, en zelfs veel economen denken dat geld gecreëerd wordt door de centrale bank, die het via private banken doorsluist naar de maatschappij. Dat klopt niet: in werkelijkheid wordt geld gecreëerd door private banken bij de kredietverlening, door een boekhoudkundige handeling. Uit het niets dus eigenlijk. Al het girale geld, rond 97% van de totale geldhoeveelheid, wordt zo “gemaakt”. Alleen de resterende 3%, bestaande uit munten en bankbiljetten, komt van de centrale bank.
Een groot nadeel van het huidige systeem is dat geldschepping en daarmee geld onlosmakelijk verbonden is met schuld: immers, geld wordt enkel gecreëerd door commerciële banken, als krediet waarover rente berekend wordt, zowel om de kosten van het geld uitlenen te dekken als om winst te maken. Er moet dus meer worden terugbetaald dan er is geleend. Dat dwingt tot groei: immers zonder groei kunnen niet én de hoofdsom én de (geaccumuleerde) rente worden terugbetaald.
Duurzame economie heeft ander geldsysteem nodig
Ons huidige geldsysteem dwingt dus tot voortdurende groei. Zo’n steeds maar doorgaande groei valt niet te rijmen met de eindigheid van onze natuurlijk hulpbronnen. We zullen op een gegeven ogenblik – en gezien de staat van het milieu en problemen als klimaatverandering, liefst zo snel mogelijk – naar een stabiele, stationaire economie toe moeten, waar het gebruik van eindige hulpbronnen in evenwicht is met de beschikbaarheid. Een duurzame economie en maatschappij dus. Dat valt echter op geen enkele manier te rijmen met de groeidwang opgelegd door ons geldsysteem. Kortom, voor de ontwikkeling van een duurzame economie en maatschappij hebben we een ander geldsysteem nodig.
Een tweede grote probleem van ons huidige geldsysteem is dat geldschepping enkel plaats vindt voor activiteiten die banken en hun klanten van belang vinden. In de praktijk betekent dit dat er geen geld geschapen wordt voor maatschappelijke behoeften die niet op korte termijn profijt opleveren. Dat geldt dus ook voor investeringen in het behoud van het milieu, daarbij inbegrepen het tegengaan van klimaatsverandering.
Van de private sector kan enkel verwacht worden dat men investeert in zaken die op korte termijn (maanden tot enkele jaren) of op de middellange termijn (vijf tot tien jaar) winst geven. De meeste investeringen benodigd voor de aanpak van onze milieuproblemen, en vooral klimaatverandering, leveren echter pas op de lange termijn rendement op. En dan is dat ook nog eens rendement voor de maatschappij als geheel in plaats van winst die toevalt aan aandeelhouders en managers. Omdat – ondanks alle mooie verhalen over duurzaam ondernemen en maatschappelijke verantwoordelijkheid – het bedrijfsleven onvoldoende zal investeren in de transitie naar een duurzame maatschappij. Ondernemingen zullen dat alleen doen in die zaken die op korte en middellange termijn bedrijfswinst opleveren, dus valt die rol toe aan de overheid.
De benodigde investeringen zijn groot. Alleen al de omschakeling naar een energiezuinige economie gebaseerd op duurzame energiebronnen vereist enorme investeringen, niet alleen nationaal maar vooral ook internationaal. Daar komen bij de investeringen in hergebruik van materialen, duurzamer productiewijzen, bescherming en herstel van de natuur en van landbouwgronden, en het voorkomen van dreigende zoetwatertekorten.
Het geld voor al deze maatregelen moet, in het huidige geldsysteem, worden opgebracht door de belastingbetaler, door burgers en bedrijven. Immers, de overheid heeft het recht tot geldschepping afgestaan aan de banken; de enige mogelijkheid die voor de Staat overblijft om aan geld te komen is door belastingheffing. En door lenen, maar ook dat geleende geld moet, met rente, uiteindelijk uit belastingen worden terugbetaald.
Omdat de staat al vele verplichtingen heeft, zou het geld voor de investeringen in de omschakeling naar een ecologisch duurzame maatschappij uit grootschalige belastingverhogingen moeten komen. Die zijn politiek niet haalbaar: de meeste burgers vinden dat ze nu al teveel belasting betalen. De Staat heeft dus onvoldoende geld voor het aanpakken van de milieuproblematiek. Lenen is ook geen optie: overheden hebben al hoge schulden, en als al gezegd: uiteindelijk moeten ook leningen, met rente, weer terugbetaald worden met belastinggeld.
Naar schuldvrij geld
Verandering van geldsysteem kan deze problemen oplossen. Voorstellen ontwikkeld in Nederland – onder meer door de Stichting en het Burgerinitiatief Ons Geld – en door een reeks organisaties in het buitenland, zoals Positive Money in Engeland en de American Monetary Institute in de Verenigde Staten, benadrukken dat geldschepping (weer) een publieke verantwoordelijkheid en taak hoort te worden. Een onafhankelijke publieke instelling, zoals op dit moment de centrale bank, schept het geld en brengt dat via de overheid en de gewone banken in de economie. De overheid krijgt zo de beschikking over schuldvrij geld. En daarmee tot het geld benodigd voor de investeringen in de omschakeling naar een duurzame maatschappij – zonder dat de overheid daarvoor hoge belastingen hoeft te heffen.
Geldschepping voor en door de overheid kan natuurlijk niet onbeperkt. Er mag niet zoveel vraag door ontstaan dat het productieapparaat deze niet meer aan kan, want dan zouden producenten hun prijzen kunnen verhogen en er zou inflatie op kunnen treden. De verantwoordelijke instelling kan dat voorkomen door de ontwikkeling van het prijspeil goed in de gaten te houden en er per sector voor te zorgen dat de vraag de productiecapaciteit niet overschrijdt – indien nodig door investeringen en andere bestedingen tijdelijk te beperken.
Publieke geldcreatie kent veel voordelen. Het leidt tot vermindering van zowel publieke als private schulden, tot een stabielere economie, en beperkt het risico op en de gevolgen van financiële en economische crisissen. En vooral, het staat een groter overheidsbudget toe waarmee niet alleen geïnvesteerd kan worden in duurzame ontwikkeling, maar ook in andere zaken die in werkgelegenheid en verbetering van het welzijn resulteren, zoals zorg, onderwijs en onderzoek. Door de grotere controle over de geldhoeveelheid en de bestedingen kan de overheid niet alleen investeringen in de transitie naar een duurzame maatschappij doen en bevorderen, maar ook investeringen in en productie en consumptie van niet-duurzame zaken ontmoedigen, en zo productiecapaciteit heroriënteren van de productie van niet-duurzame naar duurzame goederen en diensten.
Minstens zo belangrijk is dat overheden van landen met een sterke munt meer geld en ook kennis beschikbaar kunnen stellen aan opkomende economieën en ontwikkelingslanden om hun lokale milieuproblemen en klimaatverandering aan te pakken. Immers, een aanpak op nationaal niveau is, zeker voor een klein land als Nederland, niet meer dan een druppel op de gloeiende plaat van de mondiale milieuproblematiek. En juist in de ontwikkelingslanden is het tekort aan geld om de milieuproblemen aan te pakken het grootst. Belastinginkomsten zijn daar minimaal, en transitie naar publieke geldcreatie is in de meeste gevallen niet mogelijk of te risicovol omdat er onvoldoende vertrouwen in de staatsinstellingen en in de nationale munteenheid bestaat. Anderzijds is er in de meeste lage inkomenslanden een enorm onderbenut productiepotentieel in de vorm van een groot arbeidsreservoir van geheel of gedeeltelijk werklozen, en een nog grotere groep die bij gebrek aan beter om te overleven voor een minimaal en onzeker inkomen allerlei laag-productieve activiteiten verricht. Redelijk betalende banen in bijvoorbeeld herbebossing, waterbeheer, bodemverbetering en afval management, met name recycling, maar ook in de overgang naar duurzame energie zouden uitkomst bieden. Wel ontbreekt vaak voldoende technische en management capaciteit, maar juist ook op dat gebied zouden landen met sterke munten ondersteuning kunnen bieden.
Huidig geldsysteem houdt duurzaamheid tegen
De conclusie is dat de ontwikkeling naar een ecologisch duurzame maatschappij, en vooral de daarvoor benodigde mondiale aanpak, met ons huidige geldsysteem onmogelijk is. De oplossing van dit probleem ligt bij de transitie naar een geldsysteem waarbij de overheid toegang krijgt tot schuldvrij geld om daarmee enerzijds, in lijn met de bestaande productiecapaciteit, de benodigde investeringen in verduurzaming te doen. Publieke geldcreatie is de enige manier is om de middelen vrij te maken om de benodigde investeringen in het milieu op een voldoende grote schaal mogelijk te maken. Ook stelt publieke geldcreatie de overheid in staat te investeren in het verder ontwikkelen van de op verduurzaming gerichte productiecapaciteit, nationaal en internationaal, door grootschalige capaciteitsopbouw op technisch en management gebied.
Overigens is het wel zaak om te waken dat publieke geldcreatie niet leidt tot een nog grotere niet-duurzame consumptie in plaats van tot een adequate aanpak van de milieuproblematiek. Dat zou kunnen gebeuren door de baten van publieke geldcreatie niet voor maatschappelijke doelen in te zetten maar door te geven aan de burger – iets waar met name sommige politieke partijen snel toe zouden neigen. Daarmee is niet gezegd dat de burger helemaal niet zou mogen profiteren. Maar besluitvorming over hoe de Staat de baten aan moet wenden zal toch vooral gebaseerd moeten worden op het nastreven van het algemeen belang op zowel de korte als lange termijn.
De investeringen en bestedingen die met de transitie naar een duurzame economie en maatschappij gepaard gaan zullen in eerste instantie de economische groei doen toenemen. Maar dat is dan wel groei die bijdraagt aan het scheppen van een ecologisch duurzame samenleving. Nadat de transitie heeft plaatsgevonden en zo’n duurzame samenleving is opgebouwd wordt het met zo’n nieuw geldstelsel mogelijk om over te schakelen naar een stabiele economie, dat wil zeggen niet meer groeiende economie waarin het gebruik van hulpbronnen in balans is gebracht met de beschikbaarheid, en waarbij in de basisbehoeften van alle burgers wordt voorzien.
Frans Doorman
Frans Doorman is lid van de Stichting Ons Geld (www.onsgeld.nu) en van het Platform Duurzame Economie (www.platformdse.org), organisaties die streven naar respectievelijk monetaire hervorming en de transitie naar een duurzame economie. Hij is de auteur van meerdere boeken over geld, economie en mondiale ontwikkeling, die gratis te downloaden zijn van www.new-economics.info. Het boekje “Ons Geld”, gratis te downloaden van de genoemde websites, beschrijft in een bladzijde of 60 in helder Nederlands de wordingsgeschiedenis van het huidige geldsysteem, de problemen die het veroorzaakt, en hoe het beter kan. Het beschrijft de voordelen van zo’n systeem, bespreekt de risico’s, en geeft aan hoe de overgang plaats zou kunnen vinden. Ook beschrijft het waarom zo’n beter alternatief op dit moment nauwelijks wordt overwogen, en wat er moet gebeuren om dat te veranderen.
Dit artikel verscheen eerder op Degrotetransitie.nl