Alles moet circulair, is de nieuwe groene hype. Is het de nieuwe renaissance, nadat we ons de laatste drie eeuwen juist tot het uiterste hebben ingespannen om het ultieme circulaire systeem, onze natuur, naar de ondergang te helpen? Ik waag het te betwijfelen.
Laat me voorop stellen dat de absolute noodzaak om samen te streven naar een zo efficiënt mogelijk gebruik van onze grondstoffen buiten kijf staat. Maar veel samenlevingen deden dat van nature al. Zoals indianen in New Mexico die de houten spanten van hun hutten via de vrouwelijke lijn aan hun nakomelingen doorgaven en dat soms nog steeds doen. Simpelweg omdat hout er enorm schaars is en dus waardevol. Ook bij onze eigen voorgaande generaties was het telkens weer herstellen van kleding, schoeisel en huisraad vaste regel.
Mijn twijfel wordt gevoed door een aantal ontwikkelingen die ik nogal tegenstrijdig vind. Een daarvan is de nadrukkelijke koppeling van circulaire processen met economie, en dan vooral economische groei. De circulaire economie wordt vaak aangehaald als voorbeeld van economische groei die duurzaam is. In dat proces draait het om zoveel mogelijk geld verdienen aan het verrichten van zoveel mogelijk handelingen met een beperkte hoeveelheid materialen en grondstoffen. Daar hoeft op zichzelf nog niet zoveel mis mee te zijn.
Maar economisch denken leidt makkelijk tot perverse conclusies. Zo blijkt het als gevolg van gelddenken beter om plastic te verbranden, dan om het te recyclen. Die uitkomst rolt uit een analyse van de prijs per voorkomen hoeveelheid uitstoot CO2.
Ondertussen doet de markt zijn werk: door de enorme toename van ingezameld oud plastic ontstaat een overschot er van als grondstof voor recycling en wordt het economisch waardeloos, en dus weer een goedkope brandstof.
Ook wat energieverbruik betreft kun je vraagtekens zetten bij afvalstromen die de halve wereld over worden gesleept om bewerking te ondergaan, nog los van de energie die in die bewerking zelf gaat zitten. Daar is de balans (te) vaak negatief.
En dan de geldstromen. Het terrein van afvalverwerking en recycling is een speelveld van vooral grote bedrijven. Het geld dat daar wordt verdiend verdwijnt vooral naar aandeelhouders, banken en pensioenfondsen. Daar verliest het contact met de echte economie en wordt het grondstof voor financiële speculatie die de economie verder helpt ontwrichten omdat het niet meer terugkomt in die echte economie. Hoezo, circulair?
De wildgroei aan circulaire juichclubjes lijkt vooral gevoed te worden door de horden managers die binnen het gevestigde systeem hun eigen bestaan willen beschermen en daarbij een goed gevoel willen houden. Dat lukt alleen wanneer het systeem blijft groeien.
De consequentie van een echt circulair systeem is echter het ontstaan van een evenwicht. Om een groeiende bevolking blijvend te voorzien in hun materiële behoeften, bij een gelijke of afnemende voorraad grondstoffen, is de enig mogelijke conclusie dat je langer met producten moet doen. Die producten moeten dan zo in elkaar zitten dat ze ook hersteld kunnen worden, en van een kwaliteit zijn die minimaal herstel nodig heeft. Standaardisering helpt ook, minder soortgelijke producten die de zelfde functie hebben. Dat betekent vooral: veel minder producten. In geld leidt dat voorlopig tot economische krimp in de consumptieve sector.
Die krimp komt er toch wel, we zien de voortekenen als gevolg van de verschillende crises om ons heen. Die leiden tot schokken en veel negatieve effecten. Veel ellende zou je kunnen voorkomen door de economie gecontroleerd af te remmen.
Het circulaire van de economie lijkt vooral te slaan op het telkens opnieuw maken van de zelfde fouten bij het najagen van groei. Wat we willen is een evenwichtig systeem dat op een zo comfortabel mogelijke manier in ieders levensbehoeften voorziet. Daar willen we naar toe.
De samenleving was ooit in belangrijke mate circulair, maar op een niveau waar we niet naar terug willen en kunnen. Om die situatie op een hoger niveau opnieuw te realiseren is fundamentele verandering nodig. We praten dan over transitie. Ook veel vormen van denken over circulair organiseren moeten in transitie. Die moeten gaan over ons voortbestaan, niet over het doorwoekeren van de huidige soort economie. Want die is zo lineair als het maar kan.
Peter van Vliet
