De sociale macht in de samenleving is enorm gegroeid en ook bijzonder divers geworden. Daardoor heeft ze een grote potentie om een kantelpunt te worden in de samenleving, op verschillende terreinen. Die variëren van politieke druk (zoals in de Arabische lente) tot aan ontwrichting van bedrijven en instelling door middel van cybercrime.
Alle moderne samenlevingen hebben in de afgelopen decennia de zegeningen ervaren van complexe computernetwerken, datacenters, internet en zoekmachines zoals Google. Maar deze geweldige ontwikkeling heeft ook een schaduwzijde doordat we er volkomen van afhankelijk zijn geworden. Slechts een paar slimme computerfreaks kunnen zonder al te veel geld deze systemen hacken en saboteren. Het is daarmee zowel mogelijk om geheime of vertrouwelijke informatie te stelen als om de computersystemen van bedrijven en overheidsinstellingen volledig plat te leggen. Door cybercrime vanuit de ene kant van de wereld is het mogelijk om bankrekeningen van mensen aan de andere kant van de wereld te plunderen. Het gebeurt ook net zo goed dicht bij huis met misleidende email, snapchat en facebook berichtjes.
In 2020 zijn er alleen in Nederland 1200 meldingen gemaakt van gehackte computersystemen. De gemiddelde schade per geval varieert tussen € 50.000 en €100.000.
Door het gemak waarmee men persoonlijke gegevens en beelden op het net zet, ondervinden veel vooral jonge mensen schade. De privacy die we zo belangrijk vinden is nauwelijks te waarborgen. Door de anonimiteit worden de grofste beledigingen en bedreigingen straffeloos geuit. Geen enkele bommenwerper of onderzeeboot en zelfs geen stiekeme drone of veldwachter kan hier iets tegen uitrichten.
Door het hacken van stemmachines kan men dermate eenvoudig democratische verkiezingen frauderen, dat bijna overal in de democratische wereld weer op stemmen met een rood potlood en handmatig tellen van de formulieren is overgegaan. In combinatie met persoonsgegevens die door de algoritmes van de grote IT bedrijven, Google, YouTube, Twitter en dergelijke via cookies worden verzameld, kunnen mensen doelgericht gemanipuleerd worden met leugens en misleidende fake-informatie die precies aansluit op hun persoonlijke interesse. Deze technieken lijken vergezocht maar zijn al toegepast bij het referendum over Brexit en bij de verkiezingsstrijd tussen Donald Trump en Hillary Clinton.
Sociale media
Het beïnvloeden van het volk door middel van propaganda is niet nieuw. Eigenlijk werd elke oorlog in de geschiedenis voorafgegaan door een langzaam escalerende propagandacampagne waarin door de machthebbers een vertekend beeld van de werkelijkheid werd gegeven. Propaganda werd systematisch ingezet om een vijandsbeeld te creëren en om mensen op te hitsen en soldaten te motiveren. De methodiek voor de nazipropaganda verschilde eigenlijk nauwelijks van die welke nu door extreem rechtse populisten wordt gebruikt voor de anti-Islam beweging of van de antiwesterse propaganda die door de Hezbollah, Al Qaieda en ISIS werd verspreid.
Verhalen worden al sinds jaar en dag door alle religieuze bewegingen verkondigd en verspreid. Het veronderstellen dat er goden voor allerlei zaken zoals oorlog, regen, liefde of vruchtbaarheid bestaan of het idee van een hiernamaals, engelen of duivels komt overal voor. De religieuze context was niet als vermakelijke fictie bedoeld, maar werd gebruikt door machthebbers om mensen via regels of zelfs wetten tot een bepaald gewenst gedrag te dwingen. In veel gevallen werd het ongeloof of afwijkend geloof met de dood bestraft en werden leefregels zelfs in wetten vastgelegd. Religieuze context speelde ook een rol in de genezing van ziektes en kwalen. Via offers kon men gunsten verkrijgen en via smeekbeden troost. Religies hebben eeuwenlang invloed gehad op de menselijke voortplanting waarbij gelovigen beduidend meer kinderen voortbrachten dan ongelovigen. Afgezien van de grote religieuze stromingen bestaan er ook al eeuwen tal van afgesplitste variaties die hebben geleid tot sekten met de meest bizarre opvattingen.
Van megafoon naar sociale macht
Wel nieuw is dat de sociale media een onbegrensd platform bieden waarop elke willekeurige gek een complottheorie of een leugen kan zetten en daarmee in een mum van tijd miljoenen volgers kan krijgen die met de informatie gehersenspoeld worden. De sociale media vormen niet zozeer een megafoon voor de machthebbers, maar een platform voor het volk en zelfs een wondermiddel voor minderheden om zich te laten gelden.
De Qanon beweging in de VS is slechts één extreem voorbeeld met de meest absurde samenzweringstheorieën. Volgens hen zou Hillary Clinton in de kelder van een pizaria een satanische cult van pedofielen leiden en werd door de tegenstanders van Trump in baby’s gehandeld om hun bloed te drinken. Trump werd gezien als de Messias en aanvoerder van de revolutionaire opstand. Met slogans op T shirts en vlaggen als ”We are the storm”, “We are coming” “We are one” “For our freedom” en “Save the children” deden ze massaal mee aan demonstraties. Op Facebook wisselden ze cryptische boodschappen uit met initialen van tegenstanders die met de dood bedreigd werden. In handgebaren van Trump zagen zij de letter Q en ook elke keer dat hij het getal 17 noemde zou dat op de positie van Q in het alfabet duiden. Na de bestorming van het Capitool zijn door Facebook meer dan 20.000 haat zaaiende accounts verwijderd en een aantal kopstukken gearresteerd.
Helaas is door het wereldwijde web en de sociale media deze onzinnige trend besmettelijk. Antivaxxers, en mensen die protesteren tegen “Viruswaanzin” en mensen die bang zijn voor 5G straling zijn intussen overal actief met de meest wonderlijke theorieën die geen enkele wetenschappelijke basis hebben. De groep der klimaatontkenners hebben mede door hun propaganda op sociale media een grote aanhang.
Protestbewegingen
De sociale media zijn een krachtig medium om als volgende stap in de propaganda, massa’s gelijkgestemden te kweken en die vervolgens bij elkaar te verzamelen voor protestbewegingen. Protestmarsen zijn een toenemend fenomeen in de hele wereld. Ze komen voor in Rusland tegen Putin, in Oekraïne tegen Russische overheersing, in Belarus tegen Lukashenko, in Brazilië tegen Bolsonaro en in Hongkong tegen China. Massale protesten die vreedzaam bedoeld zijn, lijden bijna onvermijdelijk vroeg of laat tot ongeregeldheden en tot gewelddadige tegenacties van de heersende macht. Escalatie is daarna nog erg moeilijk te vermijden.
Soms lijdt dit tot burgeroorlogen zoals na de protesten tijdens de Arabische lente. In landen waar geen protesten zijn, komt dat of door een meedogenloos bewind dat elk protest in de kiem smoort of doordat het welvaartsniveau in het land daarvoor te hoog is. De rijke elite heeft nu eenmaal weinig te klagen en doet dan ook zelden mee. De protesten zijn het heftigst als de verschillen tussen rijk en arm het grootst zijn, de werkloosheid hoog is, de corruptie floreert, de overheid autoritair is en veel mensen onder de armoedegrens leven. Die situaties zijn er genoeg. Vanaf 2017 vonden er verdeeld over 110 landen zo’n 220 grote protestdemonstraties plaats gericht tegen de overheid.
Maar protesten zijn er ook voor heel andere thema’s zoals Black Lives Matter, anti-abortus, Me too, anti-kernenergie, klimaatverandering, klimaatwaanzin, hogere salarissen voor verplegers of voor onderwijzers, landbouw problemen met stikstof, hogere benzineprijzen of lockdown-maatregelen. Soms roepen de protesten ook tegenprotesten op. Enkele duizenden Amerikaanse oorlogsveteranen die zeggen trouw te blijven aan hun afgelegde eed om Amerika tegen vijanden te beschermen hebben zich in 2009 verenigd in de “Outh keepers”. Ze zijn uitgegroeid tot gewapende beschermers van het blanke ras die geen enkel gezag dulden en heulen met de meest extremistische ultra rechtse radicalen. Anderen zoals de Proud Boys, opgericht in 2016 zijn regelrecht neofascistisch en schuwen geen geweld. Ze vertegenwoordigen de White Supremacy en genoten als patriots de sympathie van Trump als tegenhangers van de linkse Antifa en de Black-Lives-Matter beweging. Vergelijkbare extreemrechtse bewegingen vormen in Duitsland de neonazi’s die zich o.a. tegen de toestroom van vluchtelingen keren en die ook weer een golf van anti-fascisme oproepen.
Geen vertrouwen
De golf van protestbewegingen over de hele wereld duidt er op dat het volk zich onvoldoende gehoord voelt en geen vertrouwen meer heeft in de democratische vertegenwoordiging. Dat is vanzelfsprekend in landen met een totalitair bewind maar de protesten komen minstens zo vaak voor in landen met een goed werkende democratie waar demonstraties een middel zijn voor minderheden om hun stem niet alleen te laten horen, maar ook om hun wil door te drukken. Bij de vele boerenprotesten in Frankrijk en in Nederland dreigt het beleid te worden bepaald door degene met de grootste tractor.
De enorme toename wereldwijd is dan ook niet alleen een gevolg van meer dictatoriale machten of meer armoede maar vooral een gevolg van de toegenomen kracht en sociale macht van het middel; de sociale media. Er is geen volksmenner meer voor nodig en geen kostbare propaganda met pamfletten en bijeenkomsten met sprekers in zalen of cafés. Een oproep kan binnen enkele dagen viraal gaan. De leuzen en de mantra’s komen spontaan op en na enkele dagen komt de beste leus vanzelf naar boven die dan vervolgens massaal wordt gescandeerd tijdens massale events zodat de massa samensmelt tot één groot boosaardig monster.
De glijdende schaal van complottheorie naar opruiing en ophitsing en aanzetten tot geweld verloopt zonder duidelijk kantelpunt waar de grens tussen vrijheid van meningsuiting en strafbaarheid wordt overschreden. Het is vaak lastig voor een overheid om een bezielende leider op te pakken, waardoor de beweging zou kunnen worden uitgeschakeld. In veel gevallen groeit een beweging echter wel uit tot een groep achter een charismatisch leider. De leden van dergelijke groepen zijn dan geneigd nog sterker te radicaliseren en kunnen dan uiteindelijk als een sekte blindelings achter hun icoon gaan staan.
De combinatie van cybercrime, fake-news, complottheoriën, leugens en sociale media vormt een nieuwe ongrijpbare sociale macht waartegen militair geweld niets kan uitrichten en waartegen repressieve maatregelen door autoritaire besturen slechts averechts effect hebben. Ook goed werkende democratische besturen staan er tamelijk machteloos tegenover.