De toekomst voorspellen heeft mensen altijd al bezig gehouden. En het ligt in onze aard om dan vooral het positieve te willen zien: hoeveel beter het gaat worden en hoe gelukkig we dan worden. Want hoop helpt om de dagelijkse miserie aan te kunnen.
De technieken om die toekomst te voorspellen verschillen van de aloude kristallen bol tot wetenschappelijk gefundeerde en met kunstmatige intelligentie gevoede scenario’s. Maar de onderliggende vraag komt toch vooral voort uit de wens om met voorkennis in de toekomst gelukkiger dan wel succesvoller te zijn. De oude vrijster en de fossiele multinational willen eigenlijk gewoon hetzelfde.
Een andere overeenkomst is dat we negatieve voorspellingen eigenlijk liever niet willen weten. Voor de weerspiegelingen van de kristallen bol is dat niet zo erg. Maar voor meer gefundeerde vooruitzichten is het belangrijk dat ze toch op zijn minst serieus worden genomen. Maar ook dat gebeurt lang niet altijd. Of zelfs meestal niet.
Shell wist al meer dan dertig jaar geleden dat haar activiteiten het klimaat naar de knoppen helpen. Serieuze waarschuwingen voor pandemieen zijn bijna even oud. Toch bleven we olie stoken en bezuinigen op de zorg. We verhuisden onze productie naar de andere kant van de wereld en reisden rond als zwermen krekels. En we bleven eindeloze groei aanbidden. Het zijn maar een paar voorbeelden uit een lange reeks.
Waar we de toekomst vooral rooskleurig willen zien, is de aandacht voor het heden grotendeels gericht op kommer en kwel. Wie de media volgt ontkomt niet aan de tsunami van rampen en ellende die het stroompje aan positief nieuws volledig overspoelt.
De overheersende aandacht voor negatief nieuws, ook wel negative bias genoemd, is een bekend fenomeen.
Illustratief was het experiment van een website om een dag lang alleen maar goed nieuws te brengen. Het aantal bezoekers zakte met meer dan de helft in. Ook op Duurzaamnieuws hebben we het geprobeerd. Positief nieuws werd ook hier nauwelijks gelezen.
Die negatieve vloedgolf veroorzaakt op haar beurt ook voor gedragsverandering bij kijkers en lezers. Met alle zorgwekkende gevolgen van dien. Dit artikel van BBC Future gaat er dieper op in, ook op de mogelijke oorzaken. En hoe uiteindelijk zelfs onze gezondheid erdoor wordt aantast. Want aan de explosie van elkaar met rampspoed beconcurrerende media is niet te ontkomen.
Complexiteit is kunstmest voor problemen
Over-exploitatie van negatieve bias door de media is misschien nog maar de graslaag van een dieper wortelend probleem. Er lijkt daadwerkelijk veel meer en veel erger mis te gaan dan in de voorbije decennia, of zelfs eeuwen. Zeker is dat door alle verbondenheid en bevolkingsgroei de impact groter is. Complexiteit is kunstmest voor problemen.
Veel van wat we in de laatste paar honderd jaar bij elkaar hebben bedacht en uitgevonden is met de beste bedoelingen tot stand gekomen. We vernieuwden en groeiden bij gratie van de vooruitgang. Ziekte, armoede en andere ellende moesten met wortel en tak worden uitgeroeid. Rijk worden werd een maatschappelijke plicht. Het succes van de een werd het voorbeeld en de uitdaging voor de rest.
Maar er was geen oog voor de risico’s, en toch voorspelbare neveneffecten. En deed zich een probleem voor dat niet kon worden genegeerd, dan werd daar wel een technisch snelverband omheen gelegd. Malthus waarschuwde al in de achttiende eeuw dat overbevolking tot hongersnood zou leiden. Kunstmest en pesticiden leken zijn ongelijk te bewijzen, maar putten nu de hele overbevolkte planeet uit.
De bijna onuitputtelijke energie die de groei motoriseerde verstikt nu ons klimaat. En de schulden die we maakten om dat alles te financieren ondergraven nu de financiële fundamenten van het hele systeem.
Het gaat ook steeds sneller. De explosief toenemende complexiteit van de samenleving lijkt goed bedoelde interventies steeds sneller uit te laten monden in hun tegendeel. Van net zo explosieve omvang. Of het nu een virusje was dat ontsnapte tijdens een goedbedoeld onderzoek, of oversprong bij een goedwillende marktkoopman, het effect is hetzelfde. Goedkope energie putte planeet en klimaat uit, bescherming van overheidsfinancien verwerd tot een toeslagenaffaire en lage rente maakt een woningcrisis. En dat dan ook nog allemaal tegelijk.
Wie doet wat hij altijd al deed krijgt ook het resultaat dat hij altijd al kreeg
Ondertussen zijn er nog steeds ziekte, armoede en andere ellende. Rijk worden is nog steeds een maatschappelijke plicht. En de groei kan doorgaan, want wie weet kunnen we onze uitstoot ooit wel onder de grond stoppen. Misschien zelfs nog op tijd. En voor de kans dat dat wel eens niet zou kunnen kijken we gewoon de andere kant op.
Wie doet wat hij altijd al deed krijgt ook het resultaat dat hij altijd al kreeg, is misschien wel het meest genegeerde cliché aller tijden.
Tijd dus om een radicaal realistische blik te ontwikkelen die wél oog heeft voor de bij-effecten van wat we allemaal bedenken. Zodat we ons een beetje inhouden om het ook allemaal blindelings uit te voeren.
Een paar gedachten daarbij:
Hoezo is het duurzaam om iedereen nu een elektrische auto voor de deur te zetten die ook weer 95% van de tijd stil staat? Hoeveel grondstoffen, energie en uitstoot kunnen we besparen door -zeker in stedelijke gebieden - autodelen te stimuleren (verplichten?) en te belonen met een afnemende belasting en extra ov-krediet bij een groter aantal delers per auto? (Verenigd in een deelauto-fonds)
Wat is er duurzaam aan het produceren van scheepsladingen kippen, varkens en tomaten tegen dumpprijzen voor de rest van de wereld als we hoogwaardig, biologisch en duurzaam en voor een eerlijke prijs onze eigen omgeving kunnen voorzien? (en alle bijkomende problemen kunnen voorkomen en de boeren in leven houden)
Hoezo importeren we energieslurpende datacenters voor de halve metawereld terwijl we onze eigen zonnepaneeltjes niet eens meer op het net kunnen aansluiten? (En de uitbaters hier niet eens belasting betalen....)
Kortom, bij welke oplossingen hebben wij zelf als mensen en samenleving baat, in plaats van de Muskussen, de MacDonaldsen of de Metazuckerbergen. Waar kunnen we onze denkrichting nog meer omkeren zodat er echte oplossingen uitrollen in plaats van nieuwe, grotere en nog complexere problemen?
Hoop houden is makkelijk. Daarvoor hoef je alleen maar weg te kijken van de problemen. Dat hebben we nu wel lang genoeg gedaan. Hoop maken kunnen we zelf. En daarvoor is het nooit te laat.
Peter van Vliet
Foto: Damir Spanic op Unsplash
