Hoe nu verder naar een duurzame samenleving?

Progressief Nederland is in shock. De overwinning van de PVV keert niet alleen de rug naar immigranten, maar ook naar duurzaamheid en klimaatbescherming. Precies op het slechtst mogelijke moment, nu extreme weerrecords over elkaar heen rollen en de opwarming op hol slaat. Is die trend nog omkeerbaar, en zo ja, hoe dan?

De media staat bol van de analyses hoe het zover kon komen, en naar de oorzaken hoef je niet lang te zoeken. Immigratie is de lont, maar het kruitvat is al veel eerder gevuld.

Broodroof en spelbederf

Wie in de aloude wijsheid gelooft, dat brood en spelen essentieel zijn om het volk tevreden te houden, begrijpt ook de onvrede als beide worden afgenomen. De spelen verdwenen tijdens de coronapandemie met het wegvallen van het sociale leven, de cultuur en de sport, en het brood daarna, door exploderende prijzen als gevolg van de energiecrisis door de oorlog in Oekraïne. Dat kwam bovenop de onvrede die al broeide door schandalen als de toeslagenaffaire en de jarenlange achterstand in loonontwikkeling bij veel middengroepen. De armoede begon de middenklasse op te eten. Werken loonde niet langer voor te veel mensen.

De ruk naar rechts wordt ook wel verklaard door een ouder wordende bevolking. Maar veroudering gaat langzaam. En de scholierenverkiezingen, waar naast PVV ook Forum een grote winnaar is, wijzen precies de andere kant op. Jongeren blijken een drijvende kracht achter extreem rechts die nog niet eens zichtbaar is in de zetelverdeling.

Duurzaamheid mist het grote verhaal, hoor je ook wel genoemd. Die opvatting gaat voorbij aan de duurzaamheid die het verhaal zelf ís. Of aan de vele kleine verhalen die samen een net zo sterk beeld neerzetten. En dan: heeft rechts wel een verhaal? Dat heeft het kennelijk niet nodig. Het is vooral overal tegen.

Liberaal betonrot

Wie verder terugkijkt, kan zien dat het betonrot dat de neoliberale politiek in de fundamenten van de samenleving heeft veroorzaakt, al veel eerder begon. Een aantal willekeurige voorbeelden:

• Onderwijs wordt gezien als een fundament onder de democratie. Daar wordt al decennialang stelselmatig op bezuinigd. Tegelijk wordt de toegang tot hoger onderwijs moeilijker gemaakt voor de middenklasse.
• Sociale woningen werden overgeheveld naar de koopmarkt, waardoor sociale huur werd afgebroken en de markt voor speculatie met onroerend goed, alsook de hypotheekmarkt voor de banken, werden bevoordeeld. Stikstofregels maakten de woningcrisis compleet, maar waren slechts de laatste druppel.
• Bedrijven maakten superwinsten, terwijl het besteedbaar inkomen voor de middenklasse stagneerde, of zelfs achteruit ging.
• Complexe belastingregels en willekeurige toepassing daarvan bevoordeelden hogere inkomens, die professionele hulp kunnen inschakelen.
• Schandaal op schandaal en verbroken beloften ondermijnden het vertrouwen in de politiek.
• Maatregelen voor duurzaamheid en klimaat werden geframed als een financiële aanslag op de middenklasse, waardoor duurzaamheid en klimaatbeleid, in plaats van een oplossing voor de langere termijn (klimaatveiligheid), een bedreiging voor de korte termijn werden (hogere lasten).
• Privatisering van overheidsfuncties (energie, transport, zorg) zorgden voor structurele teruggang in kwaliteit en oplopende kosten.

Het is vervolgens een oude en beproefde tactiek van extreem rechts om dan een specifieke bevolkingsgroep aan te wijzen als veroorzaker van de problemen. Gesteund door desinformatie via sociale media, waarop geen redactionele controle wordt uitgeoefend, en het demoniseren van de gemodereerde media, versterkt die golf zichzelf. Die golf spoelt nu over de hele westerse wereld.

Escalerende omstandigheden

Vervolgens is er nog een hele riedel aan omstandigheden die aan een toenemende instabiliteit bijdragen. Zoals:

• Verdeel en heers, een andere oude politieke wijsheid. Terwijl rechtse en conservatieve krachten, en vooral de economische centra daarin, vrijwel verenigd zijn in hun streven en communiceren, laat de duurzaamheids- en klimaatbeweging zich volledig uit elkaar spelen. Elke splinter heeft wel een eigen kijk op dezelfde zaak, waarbij de verschillen luider uitgedragen worden dan de overeenkomsten.
• Afnemende loyaliteit. Bij de aanhang van politieke partijen neemt, net als bij de kopers van merkproducten, de loyaliteit af. Steeds meer kiezers en consumenten laten zich leiden door de impuls van het moment, de goedkoopste aanbieding, of het standpunt dat op socials de meeste bijval krijgt.
• Kritiek evenwicht. Duurzaamheid gaat samen met een stabiel evenwicht. Dat heeft als kenmerk dat tegenstellingen niet te ver uit elkaar liggen, rond het middelpunt. Maar ook extremen kunnen met elkaar in evenwicht zijn. Alleen is zo’n kritiek evenwicht niet duurzaam: bij de minste verstoring slaat de wip met een klap de andere kant op:
  00———|———-00   of    ———–00|00———–
• Zou een deel van de winst van rechts een reactie kunnen zijn op uitingen van links die als te extreem worden ervaren? Denk aan Kick out Zwarte Piet als een uitvloeisel van BLM, de cancel cultuur, bezetting van de A12, het verbinden van de klimaatbeweging aan de Palestijnse zaak?

Hoe nu verder?

Wie het weet mag het zeggen. Ondertussen heeft de VVD, of althans Dilan Yesilgöz, Nederland gegijzeld met de weigering deel te nemen aan een regering. Ze maakt zo ook een variant linksom, of een variant zonder Wilders onmogelijk.

Een eerste vereiste om een duurzame en klimaatgerichte politiek terug in het bestuur te brengen is in elk geval het sluiten van de linkse en de groene rijen. Dat geldt zowel voor de politiek als voor de maatschappelijke organisaties. Misschien wel vooral voor deze groep. De boodschap moet eenduidig en luid zijn: er is geen bestaanszekerheid zonder klimaatzekerheid. De ecologische grenzen voor een duurzame samenleving zijn hard en eenduidig. De uitdaging is om die boodschap, en vooral het uitdragen daarvan, binnen de kritische grenzen van maatschappelijke acceptatie te houden. Als dat niet lukt rest – nog meer – maatschappelijke onrust. De eerste tekenen zijn er al.

Peter van Vliet