Technologische innovatie bepaalt het tempo van de verduurzaming van de samenleving. De opgave is om de ontwikkeling van duurzame innovatieve technologie te versnellen en niet-duurzame innovaties zo snel mogelijk op dood spoor te zetten. De kans is namelijk groot dat door maatschappelijke weerstand zo’n investering vervroegd moet worden afgeschreven.

Veel milieusuccessen uit het verleden zijn mogelijk geworden door technologische innovaties. Denk alleen maar aan de grote vooruitgang die is geboekt in de ontwikkeling van nageschakelde reinigingstechnieken, schonere processen en vervanging van schadelijke stoffen door relatief schone stoffen. Opvallend daarbij was dat Californië, Japan en Duitsland/Nederland op het gebied van milieu-innovatie jarenlang de toon hebben gezet, zonder dat dat ten koste ging van een gezonde en innovatieve economische ontwikkeling. Helaas heeft Nederland deze kopgroep inmiddels verlaten. Dat is een consequentie van politieke keuzes.

Complexiteit

Ook in veel andere landen worstelt de nationale overheid overigens met haar milieubeleid. De complexiteit van de huidige milieuproblemen is daar in belangrijke mate debet aan; hierdoor zijn eenvoudige oplossingen nauwelijks meer voorhanden. Het voorzorgprincipe - per definitie veilige waarden kiezen - is vervangen door een veel complexere afweging van fysieke, maatschappelijke, economische en sociale factoren. Milieubeleid is daarmee duurzaamheidsbeleid geworden. Bovendien nemen inherent schonere technieken de plaats in van de beter herkenbare nageschakelde technieken. Voor de overheid is het hierdoor veel complexer om inzicht te krijgen in de consequenties en kosten van potentieel nieuw milieubeleid.

Bedrijven nemen voortouw

Het goede nieuws is dat veel bedrijven nu de handschoen oppakken en proberen binnen de bedrijfseconomische randvoorwaarden te vergroenen en te verduurzamen. De afweging tussen het optimaliseren van het rendement en het beperken van de risico’s voor de continuïteit van de bedrijfsvoering speelt daarbij een centrale rol. Als een product een slechte naam krijgt, dreigt een consumentenboycot of overheidsingrijpen, waardoor het rendement onder druk komt te staan. Daarom kijken bedrijven meer en meer tijdens de ontwikkelfase van nieuwe producten naar de mogelijke (duurzaamheids)risico’s. Belangrijke aandachtspunten zijn de grondstoffenvoorziening (schaarste), ongewenste milieueffecten en veiligheid. Consumentengedrag kan zodoende de richting van de innovatie beïnvloeden. Ook de overheid kan bijdragen. Niet alleen door de risico’s van koplopers te verminderen, bijvoorbeeld door hun extra kosten te compenseren, maar ook door in de regelgeving de prestaties van de koplopers aan andere bedrijven op te leggen. Hier kunnen een vergaand milieubeleid en actief innovatiebeleid elkaar versterken.

De uitdaging

Ons dichtbevolkte en geïndustrialiseerde land, met veel mobiliteit en intensieve landbouw, heeft nog steeds alle reden om een strikt milieubeleid te voeren. Alleen dán houdt Nederland een aantrekkelijke leefomgeving en blijft het een aantrekkelijke vestigingsplaats. Een bijkomend voordeel is dat een strikt milieubeleid kan helpen om een innovatieve economie te behouden. Maar dit vereist een verandering in het huidige innovatie- en milieubeleid. Neem Duitsland, die met de ‘Energiewende’ haar samenleving en bedrijfsleven voor een grote uitdaging plaatst. Dat dwingt vernieuwing af. Kansen zijn er te over. Zo kent Nederland een relatief grote chemische sector, die vreemd genoeg de minste toegevoegde waarde in Europa realiseert. Vernieuwing en innovatie is gewenst. De keuze voor een sterk aangezette groene transitie kan helpen om deze innovatieslag in de chemie en andere sectoren te maken.

Ronald Albers
Ronald Albers ([email protected]) is research manager Klimaat, Lucht en Duurzaamheid bij TNO.

Dit artikel verscheen eerder in het tijdschrift Milieu.