Komt een nieuwe pandemie uit het Noordpool ijs?

Wetenschappers waarschuwen dat de mensheid kans loopt op een bizarre nieuwe pandemie. Oude virussen die bevroren zijn in de Arctische permafrost kunnen op een dag vrijkomen door het opwarmende klimaat en een grote ziekte-uitbraak ontketenen. 

Stammen van deze Methusalem microben – of zombievirussen zoals ze ook wel worden genoemd – zijn al geïsoleerd door onderzoekers die vrezen dat een nieuwe wereldwijde medische noodsituatie kan worden veroorzaakt – niet door een ziekte die nieuw is voor de wetenschap, maar door een ziekte uit het verre verleden. Dat schijft The Guardian.

Als gevolg hiervan zijn wetenschappers begonnen met het plannen van een Arctisch meetnetwerk dat vroegtijdige gevallen van een ziekte veroorzaakt door oude micro-organismen zou kunnen opsporen. Daarnaast zou het netwerk zorgen voor quarantaine en deskundige medische behandeling van geïnfecteerde mensen in een poging om een uitbraak in te dammen en te voorkomen dat geïnfecteerde mensen de regio verlaten.

Weinig aandacht voor het Noorden

“Op dit moment richten analyses van pandemische dreigingen zich op ziekten die in zuidelijke regio’s kunnen opduiken en zich vervolgens naar het noorden verspreiden,” zegt geneticus Jean-Michel Claverie van de Universiteit van Aix-Marseille. “Daarentegen is er weinig aandacht besteed aan een uitbraak die in het hoge noorden zou kunnen ontstaan en zich vervolgens naar het zuiden zou kunnen verspreiden. Er zijn daar virussen die de potentie hebben om mensen te infecteren en een nieuwe ziekte-uitbraak te starten.”

Dit punt werd ondersteund door viroloog Marion Koopmans van het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam. “We weten niet welke virussen er in de permafrost liggen, maar ik denk dat er een reëel risico is dat er een virus is dat een ziekte-uitbraak kan veroorzaken – bijvoorbeeld van een oude vorm van polio. We moeten aannemen dat zoiets kan gebeuren.”

In 2014 leidde Claverie een team wetenschappers dat levende virussen in Siberië isoleerde en aantoonde dat ze nog steeds eencellige organismen konden infecteren, ook al waren ze duizenden jaren begraven geweest in permafrost. Verder onderzoek, dat vorig jaar werd gepubliceerd, onthulde het bestaan van verschillende virusstammen van zeven verschillende locaties in Siberië en toonde aan dat deze gekweekte cellen konden infecteren. Eén virusmonster was 48.500 jaar oud.

“Het cruciale punt van permafrost is dat het koud en donker is en geen zuurstof bevat, wat perfect is voor het bewaren van biologisch materiaal,” vertelde Claverie vorige week aan de Observer. “Je zou yoghurt in permafrost kunnen stoppen en het zou 50.000 jaar later nog steeds eetbaar kunnen zijn.”

Maar de permafrost van de wereld is aan het veranderen. De bovenste lagen van de belangrijkste reserves van de planeet – in Canada, Siberië en Alaska – smelten omdat de klimaatverandering het noordpoolgebied onevenredig treft. Volgens meteorologen warmt de regio meerdere malen sneller op dan de gemiddelde toename van de opwarming van de aarde.

Het smelten van de permafrost is echter niet het directe gevaar, voegde Claverie eraan toe. “Het gevaar komt van een ander effect van de opwarming van de aarde: het verdwijnen van het Arctische zee-ijs. Dat maakt een toename van de scheepvaart, het verkeer en de industriële ontwikkeling in Siberië mogelijk. Er worden enorme mijnbouwprojecten gepland, waarbij enorme gaten in de diepe permafrost worden geslagen om olie en ertsen te winnen.

“Bij deze operaties zullen enorme hoeveelheden ziekteverwekkers vrijkomen die daar nog steeds gedijen. Mijnwerkers zullen de virussen inademen. De gevolgen kunnen rampzalig zijn.”

Mijnbouw als gezondheidsrisico

Dit punt werd benadrukt door Koopmans. “Als je kijkt naar de geschiedenis van epidemische uitbraken, dan is verandering in landgebruik een van de belangrijkste oorzaken. Het Nipah-virus werd verspreid door fruitvleermuizen die door mensen uit hun leefgebied werden verjaagd. Op dezelfde manier is de apenpokken in verband gebracht met de verspreiding van de verstedelijking in Afrika. En dat is wat we op het punt staan mee te maken in het Noordpoolgebied: een complete verandering in landgebruik, en dat kan gevaarlijk zijn, zoals we elders hebben gezien.”

Wetenschappers geloven dat permafrost – op het diepste niveau – virussen kan bevatten die tot een miljoen jaar oud zijn en dus veel ouder zijn dan onze eigen soort, waarvan men denkt dat die ongeveer 300.000 jaar geleden is ontstaan.

“Ons immuunsysteem is misschien nog nooit in contact geweest met sommige van deze microben, en dat is een andere zorg,” zegt Claverie. “Het scenario dat een onbekend virus dat ooit een Neanderthaler infecteerde bij ons terugkomt, hoewel onwaarschijnlijk, is een reële mogelijkheid geworden.”

Om die reden werken Claverie en anderen samen met UArctic, de Universiteit van het Noordpoolgebied – een internationaal onderwijsnetwerk in het poolgebied – aan plannen om quarantainevoorzieningen op te zetten en medische expertise te bieden die vroege gevallen kan lokaliseren en lokaal behandelen om te proberen de infectie in te dammen.

“We hebben nu te maken met een tastbare dreiging en we moeten voorbereid zijn om daarmee om te gaan. Zo simpel is het.”