Het woord complex lijkt bij uitstek geschikt om oorzaken en aard van de crisis te beschrijven: een ingewikkeld samenspel van klimaat, banken, grondstoffen, economie, voedsel en noem maar op. Een crisis die inmiddels zijn vijfde verjaardag zag passeren en die daarmee een permanente staat van de samenleving geworden is. Voor het moment althans.
Het aanhouden van de crisis is het gevolg van een gebrek aan visie, wordt er gezegd. Om de problemen op te lossen hebben we geen visie nodig, zegt premier Rutte. Maar die visie is er wel degelijk en die is ook hard nodig. Je moet alleen even doorkijken.
Als getrainde reductionisten zijn we gewend om het onderwerp van onze aandacht in zoveel mogelijke kleine stukjes te hakken en al die stukjes apart te bekijken. Dan ontstaat al snel een niet meer te overzien landschap van allemaal elementjes die op de een of andere manier iets van doen hebben met de oorspronkelijke vraagstelling.
Net zoals we foto’s op een beeldscherm uit elkaar halen in zo klein mogelijke puntjes, waarvan we naast de coördinaten, de kleur en de helderheid in zoveel mogelijk gradaties verdelen. Dat worden dan onoverzienbare megabestanden die nog maar moeilijk te bewerken zijn. En krijg je zo’n pixel apart onder ogen, dan is met geen mogelijkheid meer te zien van welk beeld hij deel uitmaakt.
Bovendien staan we voortdurend in de achteruit: een overdreven groot deel van onze aandacht gaat uit naar zoeken hoe we in de problemen zijn geraakt en wie daarvoor verantwoordelijk is. Het lijkt alsof we een weerloze speelbal van de geschiedenis zijn (en misschien zijn we dat ook wel) die per ongeluk en volstrekt willekeurig vooruit is getrapt, de toekomst in. Dat beeld lijkt vlees te zijn geworden met een historicus als politiek voorman die de natie gevangen houdt in de greep van het verleden.
Dat aanhouden van de crisis gaat mensen op de zenuwen werken, het gaat leiden tot complexen. De crisis als onze collectieve obsessie, met voor iedereen een eigen smaak. ‘De crisis’ is zo’n beetje de verklaring geworden voor alles wat er mis gaat. It’s the crisis, dummy! (not the government)
Onderdeel van dat complex is ook het vaakgehoorde verwijt (of is het een excuus?) dat er geen visie meer is. Die is er natuurlijk wel, voor wie het wil zien. De crux zit in dat willen zien. En in de richting waarin je kijkt.
Een visie is een punt op de horizon, waar je naar toe werkt en die richting geeft aan je inspanningen. Het is een samenhangend beeld van wat je wilt bereiken in de toekomst. Logisch dat je dat niet ziet als je daar met de rug naartoe staat, uitkijkend over het verleden.
Maar we moeten toch leren van onze fouten uit het verleden? Dat klopt. Dat zou je ook verwachten. Maar dat gebeurt kennelijk niet of onvoldoende. En dat komt mede omdat we in onderdelen blijven denken, in de voortdurende groei daarvan en niet in (de functie van) het geheel.
Neem het eerdere voorbeeld van de foto op een beeldscherm. In plaats van het beeld in puntjes op te delen, kun je het ook beschrijven in een wiskundige formule. Die formule beschrijft de informatie over de foto: vormen, kleuren, verhoudingen. En met die zelfde formule kun je de foto in elke grootte reproduceren en op het scherm tonen, op alle mogelijke verschillende soorten apparaten, nu en in de toekomst.
Wanneer je losse beeldelementjes blijft beschrijven en opstapelen, neemt de hoeveelheid informatie exponentieel toe met de grootte van de afbeelding. En die grootte is daardoor begrensd door de hoeveelheid informatie die je kan opslaan en de snelheid waarmee je die kan overdragen.
Het verschil in aanpak zit al in de vraagstelling besloten: ‘hoe breng ik een beeld zo goed mogelijk over’ of ‘hoe deel ik een beeld in zo klein mogelijke stukjes op’.
Daarin zit ook het verschil in richting opgesloten: het overdragen van beelden of ideeën naar een andere, toekomstige verschijningsvorm, of het opstapelen van steeds meer de zelfde onderdelen uit het verleden.
Het is tijd om de mantra uit het verleden, morgen is alles groter, aan te passen aan onze ervaring: morgen is alles anders. Hoe anders, dat weten we nog niet precies. Maar dat veranderingen steeds sneller en vaker optreden ervaren we dagelijks. De consequentie daarvan is dat we licht en wendbaar moeten zijn om steeds sneller en vaker op die verandering in te kunnen spelen.
De oude mantra is daarvoor niet meer geschikt. Dat kun je met eenvoudige natuurkunde bewijzen: hoe groter de massa van een lichaam, hoe trager het van richting of snelheid kan veranderen. Behalve dan wanneer het naar beneden stort.
De visie van morgen is er al, zei ik, als je hem wil zien. De paradox is, dat je daarvoor juist moet kijken naar de kleinste elementjes van de samenleving. Er is een hoop visie te vinden onder de mensen, individueel en in lokale gemeenschappen. En er zijn steeds meer partijen die proberen om die visie samen te binden in een groot verhaal: het holistische verhaal van onze duurzame toekomst.
Juist dat verhaal, dat past de huidige regenten niet. Zij hebben zich rijk en machtig gestapeld met de oude mantra. Daardoor hebben ze nu alleen maar te verliezen, want het nieuwe verhaal gaat over delen; delen van waarde en delen van macht. Het gaat over samen en dichtbij, klein, flexibel en veerkrachtig. Daarom houden ze zich blind voor de visie die er is en die met de dag sterker wordt vertegenwoordigd.
Problemen proberen op te lossen zonder visie is voor Rutte c.s. zo een voor de hand liggende poging om tijd te rekken: door te ontkennen dat je een visie hebt voorkom je een discussie met mogelijke tegenstanders over de waarden achter hun visie en de uitgangspunten waarop ze rust. Dat is vooral handig wanneer het nu net jouw waarden en uitgangspunten zijn die de samenleving in permanente crisis hebben gebracht.
