We leven in een milieupandemie

“Wat niet gecommuniceerd wordt, bestaat niet”, zou Nobelprijswinnaar voor de Literatuur Gabriel García Márquez ooit hebben gezegd. En sterker nog: ook gebrekkige of onvoldoende communicatie kan een feit maskeren of vervormen. Dit laatste is het geval bij klimaatverandering.

Voor de semantische geschiedenis van het concept moeten we terug naar de overwegingen rond de kennistheorie die de Britse filosoof Bertrand Russell bezighield. De twee termen waaruit het concept bestaat, ‘klimaat’ en ‘verandering’, geven namelijk een dubbelzinnig en onvolledig beeld van het feit waarnaar het moet verwijzen.

Milieupandemie

Sinds het ontstaan van onze planeet is het klimaat op aarde voortdurend aan verandering onderhevig. Op dit moment hebben we niet te maken met een proces van verandering, maar met een proces van verslechtering. Bovendien gaat het om een fenomeen dat niet strikt klimatologisch is, maar breder reikt, tot het milieu.

De term klimaatverandering hanteren, is een soort mediagewoonte geworden. Het gebruik ervan vereenvoudigt en verhult de verschillende elementen die dit complexe proces van milieuverslechtering vormgeven. Die zijn grotendeels veroorzaakt door menselijke activiteit.

Het gaat over een milieuziekte die de hele planeet treft en daarom pandemisch is. De oorzaken en symptomen zijn zeer divers. Zo is er de massale verbranding van fossiele brandstoffen, de opwarming van de aarde, vervuiling, overexploitatie van de natuurlijke hulpbronnen, degradatie van natuurlijke omgevingen, verlies van biodiversiteit, enzovoorts.

Propaganda

Het behoud van het milieu vereist verschillende strategieën op verschillende vlakken. Zo ook de communicatie. Wat niet bekend is, kun je immers niet verdedigen.

Daarom is het cruciaal om te begrijpen wat deze milieuziekte precies betekent. Dat is nodig om de oorzaken, de belangrijkste uitingen en gevolgen ervan te kennen en te begrijpen. En daarvoor is communicatie, nauw verbonden met scholing en voorlichting, essentieel.

Kennis en communicatie, ondersteund door scholing en kritisch denken, stellen ons in staat om de milieupandemie te begrijpen. Ze maken het mogelijk om berichten over het onderwerp kritisch te bekijken en hoaxen en propaganda te identificeren. Ze bereiden ons voor om onze manier van leven en ons gedrag te veranderen in een richting die bijdraagt aan het behoud van de gezondheid van de planeet en de wezens die erop leven, inclusief onze eigen soort.

Bovendien benadrukken ze een verantwoordelijke houding. We hebben de kennis en het vermogen om de schade die we op de planeet aanrichten een halt toe te roepen. Opvoeding, informatie en communicatie over milieuthema’s zijn fundamenteel om de wil en verantwoordelijkheid aan te wakkeren, om goed geïnformeerd, onze ecologische voetafdruk te verkleinen, gebruik te maken van de natuur om energie op te wekken, de productie van afval te verminderen en ecosystemen en biodiversiteit te beschermen.

Dit drietal speelt dan ook een zeer relevante rol in de bestrijding van de milieupandemie. Die wordt nu voorgesteld in termen van tegenstellingen: kennis versus onwetendheid; informatie versus desinformatie en propaganda. De ware, objectieve inhoud tegenover de hoaxes; de leugens, mythen en onwaarheden; onderwijs en kennisoverdracht versus indoctrinatie.

Gezocht: positieve, duidelijke, persoonlijke berichtgeving

We richten ons hier op twee van de elementen waaruit het communicatieproces volgens klassieke modellen bestaat: de boodschap, oftewel de inhoud, en de code, meer bepaald de taal die wordt gebruikt om het te verzenden.

Net als bij veel andere kwesties worden communicatie, informatie en opvoeding over de achteruitgang van het milieu heen en weer geslingerd tussen twee uitersten. Aan de ene kant heb je het gebruik van eenvoudige berichten en eenvoudige oplossingen voor een complex probleem. En aan het andere uiterste zijn er de te complexe berichten, die moeilijk te verwerken zijn door grote delen van de bevolking.

Veel burgers zijn niet in staat om de wetenschappelijke fundamenten achter het geleverde bewijs te begrijpen. Of om berichten die in gespecialiseerde wetenschappelijke taal worden gecommuniceerd, te bevatten.

Een gulden middenweg vormt de berichtgeving in duidelijke en begrijpelijke taal die concreet is, maar niet te simpel. De communicatie mag enkel objectieve gegevens overbrengen en zal zo de verspreiding van desinformatie en het zaaien van twijfel vermijden. Belangrijk is om ook bangmakerij en apocalyptische beeldvorming te vermijden, zonder afbreuk te doen aan de urgentie.

Het gaat om evenwichtige informatie over de risico’s, die tegelijkertijd haalbare doelstellingen en haalbare acties voorstelt. Daarin kan een heden en een toekomst gepresenteerd worden waarin er ruimte is voor milieu- en mondiaal bewustzijn en hoe we als mensen in actie kunnen en willen  komen, in plaats van dat we ons hulpeloos, hopeloos of ronduit verlamd voelen.

Klimaatontkenners

Communicatie over de milieupandemie raakt aan het mechanisme van ‘epistemologische controle’. Irene Lozano definieert dit in haar boek Het zijn molens, geen reuzen als “een reeks cognitieve mechanismen (…) die ons in staat stellen te vertrouwen op informatie die we ontvangen” en dat wordt uitgeoefend met betrekking tot de inhoud en de bron of verzendende instantie – persoon of instelling.

In een context van rationaliteit vereist het aannemen van een argument een voorafgaand begrip, en daarom een proces van kritisch denken en epistemische controle. Anders berust acceptatie uitsluitend op een cognitief mechanisme dat is gebaseerd op emoties, geloof of dogmatisme, als fundament van vertrouwen.

Het eerste scenario leidt tot een kritische acceptatie van informatie en wetenschappelijke argumenten die het bewijs van de milieupandemie ondersteunen. Het tweede kan zowel leiden tot hun aanvaarding – in dit geval kritiekloos – als tot ontkenning.

Om het vertrouwen van het publiek te winnen en aanvaarding van de argumenten te stimuleren die het bestaan van een milieupandemie bewijzen, moeten communicatoren – of het nu wetenschappers, journalisten of leraren zijn – op verschillende dingen letten.

Ze moeten informatie zonder wetenschappelijk en empirisch bewijs vermijden en zoeken naar objectiviteit. Daarnaast is het cruciaal om het belang en de relevantie van de inhoud duidelijk maken, twee belangrijke elementen in het epistemologische controlemechanisme. Tot slot is consistentie in de verklaringen van fundamenteel belang voor de perceptie van betrouwbaarheid, bekwaamheid, eerlijkheid en geloofwaardigheid van de verzender.

De verantwoordelijkheid vereist dat communicatieprofessionals wegblijven van een gemakzuchtige afstandelijkheid en de ideologische verleidingen in de informatie over een proces dat de planeet vernietigt. Deze verantwoordelijkheid overstijgt een paar duizend likes op sociale media.

Filosofen Jezus Rey Rocha en Emilio Muñoz Ruiz zijn respectievelijk als wetenschappelijk onderzoeker en als onderzoekshoogleraar verbonden aan het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte in Madrid (IFS-CSIC).

Deze opinie is oorspronkelijk verschenen bij IPS-partner The Conversation.