Veel van waar we voorheen blind op vertrouwden ging in 2020 op de schop. Gezond zijn, vrij kunnen reizen, feest kunnen vieren of je klanten bedienen. Goede bedoelingen van de belastingdienst, van sommige media of van de president van de VS. Ze zijn niet langer vanzelfsprekend en dat voelt onwerkelijk. Misschien zijn we met al het nepnieuws wel in een neppe werkelijkheid terecht gekomen.
Maar nee, de realiteit wordt niet geleverd met ontsnappingsclausules. Ze is wat ze is. Toch is niets menselijker dan te willen ontkomen aan een realiteit die ons niet aanstaat. En in het ontsnappingsproces krijgt de alternatieve werkelijkheid een gezicht: Trump heeft de verkiezingen gewonnen; een exploderende Marsraket is een succes; het coronavirus verdwijnt weer snel. Jij en ik weten dat het niet klopt, maar je ontkomt niet aan media die het rondbazuinen en de halve wereld gelooft erin, zo lijkt het.
Ondertussen valt het systeem waar we al een paar eeuwen op vertrouwen en waarop onze samenleving is gebouwd, uiteen.
Belangrijke krachten in dat systeem zijn democratie, wetenschap en economie. Die drie gebieden hebben een relatie met elkaar. Wetenschap genereert kennis, democratie regelt hoe we die kennis toepassen en de economie gaat over de (eerlijke) verdeling van de opbrengst daarvan. In dat systeem worden burgers beschermd door een democratisch ingerichte overheid.
Dat gaat goed zolang er sprake is van min-of-meer evenwicht en de energie gericht is op een eerlijke verdeling van het welzijn in de samenleving.
Naarmate geld steeds meer de maatstaf voor succes werd ging dat steeds minder goed. Die ontwikkeling ging samen met een verandering in hoe we omgaan met vrijheid. De vrijheid om een zelfstandig economisch bestaan op te bouwen eindigt vaak in uitbuiting. Vrijheid van meningsuiting vervalt met regelmaat in verbaal geweld. De vrijheid die de een neemt, gaat ten koste van een ander. De notie dat het nemen van vrijheid de verantwoordelijkheid met zich meebrengt om de vrijheid van de ander te respecteren lijkt verdampt.
Het evenwicht is zoek en dat is geen nieuwe constatering. Maar het is wel een belangrijke oorzaak voor de crisis waarin we terecht zijn gekomen.
Immers, de samenleving beschermen tegen en voorbereiden op calamiteiten kost tijd en geld. Door dat op te schorten of niet te doen maak je op korte termijn meer winst. Als gevolg zijn waarschuwingen voor pandemieën tientallen jaren genegeerd, is de gezondheidszorg stelselmatig uitgekleed en rennen we als lemmingen richting klimaatrampen.
Dat proces is versneld en versterkt doordat de grootste ondernemingen als een stofzuiger over de wereldeconomie heengaan om vrijwel belastingvrij alle kapitaal op te zuigen. Met die enorme hoop geld onttrekken ze zich aan de invloed van staten en zetten de regelgeving naar hun hand.
Ondertussen hebben economische groei en technologische ontwikkelingen geleid tot een mate van complexiteit die niet meer is te overzien, laat staan controleren. En tot een chaotische dynamiek die ontwikkelingen tot voorbij controle versnelt.
Autonome ontwikkelingen verschijnen als luchtbellen in water dat het kookpunt nadert; het is onvoorspelbaar waar en wanneer ze ontstaan, hoe groot ze worden en wanneer ze uiteenspatten.
Dat zien we terug in systemen die tegen zichzelf beginnen te werken, zoals democratieën die dictators als leider kiezen. Of die niet in staat blijken om leiders die zich als autocraat ontpoppen terug te fluiten.
In een transportsysteem dat ziektes nog sneller verspreidt dan de spullen waarvoor het bedoeld is.
Of in een economie waarin de 1% rijksten bijna de helft van de rijkdom van de wereld bezitten. En waarin een crisis deze ontwikkeling nog verder versnelt.
De coronacrisis van 2020 werkt als een snelkookpan waarin het ontstaan van bubbels nog sneller en met nog meer energie plaatsvindt. De wereld destabiliseert in hoog tempo en van vooruitgang zoals die ooit was bedoeld is bijna geen sprake meer.
Tegen deze achtergrond blijven streven naar een duurzame samenleving lijkt een hopeloze opgave. Maar dat hoeft het niet te zijn.
Mensen neigen naar het doortrekken van huidige ontwikkelingen in de toekomst: als het goed gaat, wordt het beter, als het slecht gaat stevenen we af op verdoemenis. Maar de geschiedenis zit vol omslagpunten en ook complexe zelforganiserende systemen kunnen een plotse ommekeer laten zien. Niet alle bellen in de kookpan zijn negatief.
Als 2020 het einde van een tijdperk markeert, is het impliciet het begin van een nieuw. Hoe dat eruit gaat zien weet niemand nog en is met de allerbeste modellen niet te voorspellen. Dat kan dus uiteindelijk ook duurzamer worden. We zijn het aan onszelf en aan alles en iedereen die ons dierbaar zijn verplicht om daarvoor te blijven gaan.
Hoop doet leven is geen cliché. Het is een motto. Duurzaamheid is het gereedschap. Daar werken we verder mee in 2021.
Peter van Vliet
