Eigenlijk wilde ik niet meezingen in het antitrumpkoor van de laatste weken. Maar ik kom er niet omheen om zijn naam te noemen. Niet omdat hij, of wat hij wel en niet doet, zo belangrijk is, maar juist omdat het dat niet is.
Natuurlijk hebben de extravagante maatregelen van Trump gevolgen voor de Verenigde Staten en voor de rest van de wereld. Maar als je ze in een groter verband plaatst lijken die ontwikkelingen hooguit versneld door het grillige optreden van de huidige leider. En misschien zelfs was het aantreden van een president met een dergelijke signatuur wel onvermijdelijk.
De aanloop
De Verenigde Staten is altijd al goed geweest in het verkeerd inschatten van hun eigen kunnen en van andere culturen. De lijst is lang sinds de Tweede Wereldoorlog:
Neem het vervangen van vijandige regeringen door vriendelijk gezinde regimes, zoals in Afghanistan en Irak. Hoewel het omverwerpen van regeringen vaak succesvol was, was het vervolg vooral chaos.
In Vietnam onderschatten Amerikaanse leiders de rol van nationalisme binnen het communisme. Ze realiseerden zich niet hoezeer de communistische beweging legitimiteit had gekregen door koloniale machten te verdrijven en hoe sterk de nationalistische motivatie van veel strijders was.
Zowel de Bush- als de Obama-regering vertrouwden te veel op onrealistische ideeën over democratisering. De overtuiging dat liberale democratie en vrije markteconomie eenvoudig konden worden geïmplementeerd in autoritaire samenlevingen zonder rekening te houden met de bestaande cultuur, droeg bij aan strategische mislukkingen.
Het Amerikaanse beleid wordt vaak bekritiseerd vanwege de focus op korte termijn in plaats van goed doordachte langetermijnstrategieën. Dit korte termijn denken ging ten koste van nationale veiligheid en economische stabiliteit. Na de Koude Oorlog verspilde de VS bijvoorbeeld enorme middelen en mensenlevens aan het bestrijden van vermeende terroristische dreigingen, vaak gedreven door binnenlandse politieke overwegingen in plaats van strategisch beleid.
De VS heeft herhaaldelijk de oorlog verklaard aan abstracte concepten zoals drugs, armoede en terrorisme. Dit heeft geleid tot eindeloze conflicten. De ‘War on Terror’ na 9/11 is hier een goed voorbeeld van. In plaats van terrorisme primair als een crimineel probleem te benaderen, raakte de VS verwikkeld in langdurige militaire operaties.
Door de jaren heen hebben Amerikaanse leiders steeds vaker gehandeld alsof de VS boven het internationale recht stond. Daarmee ondermijnde het de principes en instituties die de VS ooit hielp opbouwen en die bijdragen aan wereldwijde stabiliteit. De Verenigde Naties werden geschoffeerd, de internationale rechtsorde, in het bijzonder het Internationale Gerechtshof, genegeerd en verdragen zoals het Verdrag van Parijs geannuleerd.
Op gebied van klimaat en duurzaamheid werd vooral lippendienst bewezen aan klimaatbescherming. Hoewel Trump nu wordt aangesproken op zijn voornemen om nog meer naar olie en gas te gaan boren, haalde juist de Democratische president Biden de meeste olie en gas uit de bodem. En het succes van Tesla had weinig met het klimaat te maken, maar vooral met financieel gewin.
Wij ook
Aan de andere kant hebben velen van ons, in de rest van de wereld, zich massaal in slaap laten sussen door het narratief van democratie, van onbegrensde groei en van de zegeningen van vooral de digitale technologie. Wie daar nog steeds in gelooft kan terecht bij The Guardian voor een koude douche.
Die beschrijft uitgebreid hoe al sinds de jaren 90 critici waarschuwen voor de rechtse onderstroom van Silicon Valley en de opkomst van wat sommigen “technofascisme” noemen. Ondanks de reputatie van de tech-industrie als liberaal, zijn haar fundamenten altijd doordrenkt geweest met een reactionaire ideologie, diep geworteld in masculiene machtsverering en een afkeer van politieke correctheid. Deze historische tendensen verklaren mede een rechtse wending, waar Trump een exponent van is.
In de hoogtijdagen van de dotcom-boom in de jaren 90 wezen critici zoals Michael Malone en Paulina Borsook al op de verheerlijking van onbegrensde mannelijke macht in de tech-industrie. Radicaal rechtse ideeën uit de sector beïnvloedden de Reagan-regering en werden gebruikt om trickle-down economics en de afbraak van de verzorgingsstaat te rechtvaardigen. Ze versterkten een ondernemerscultus die mannen als visionaire leiders en vrouwen als randfiguren positioneerde. Natuur en klimaat stonden nog lager in de pikorde.
De rechtse tech-elite van vandaag
Hoewel de dotcom-crash van 2000 tijdelijk een rem zette op deze technocratische verheerlijking, had een jongere generatie ondernemers—zoals Elon Musk en Peter Thiel (de oprichter van PayPal en een belangrijke kracht achter het omstreden databedrijf Cambridge Analitica en nu Palantir) — de lessen uit de jaren 90 al geleerd. Nu zetten ze deze rechtse tendensen openlijk voort.
In die lijn heeft Mark Zuckerberg aangekondigd dat Meta stopt met diversiteitsprogramma’s en heeft verklaard dat het bedrijfsleven terug moet naar een “mannelijke energie”.
Nadat Elon Musk Twitter omvormde tot X, deels als reactie op “woke” cultuurkritiek, promoot hij nu openlijk rechts radicalisme in interne en buitenlandse politiek.
Marc Andreessen, die de Netscape browser bouwde, haalt zijn inspiratie uit de Italiaanse futuristen—een beweging die technologie met fascisme en anti-feminisme combineerde.
De huidige rechtse wending in Silicon Valley blijkt geen op zichzelf staand fenomeen, maar is een voortzetting van de ideologische fundamenten van de industrie. De tech-sector is niet plotseling reactionair geworden. De tendens zat er altijd al in. En de vraag dringt zich op of het in andere belangrijke sectoren, zoals de energie- en financiele wereld veel anders is.
De rand van de emmer
Acht decennia sinds WOII laten een Amerikaans patroon zien van militaire overmoed, gebrek aan begrip van lokale omstandigheden, ideologische vooringenomenheid, economische dominantie, kortetermijndenken en het negeren van internationale normen en instellingen.
Tel daarbij op de binnenlandse polarisatie en structurele verrechtsing, de toename van geweld, armoede en ongelijkheid en het verval van het politieke systeem, en het wordt duidelijk dat Donald J.Trump niet meer dan de onvermijdelijke laatste druppel is die het water tot de rand van de emmer brengt.
Om de praktische problemen van nu het hoofd te bieden wordt er wel geroepen dat er een mentaliteitsomslag nodig is, die wordt vergeleken met de Maanmissie van de jaren 60 van de vorige eeuw. Maar die vergelijking laat juist zien hoe schrijnend de situatie in de VS is. Het is meer dan vijftig jaar geleden, op het toppunt van Amerikaans kunnen, dat NASA mensen naar de Maan bracht. In 2024 is de hele technologie van de VS niet in staat om 2 mensen op tijd uit een oud ruimtestation op te halen en explodeert de ene na de andere raket bij de lancering. Terwijl het gesprek nu over Mars gaat.
Vluchten kan niet meer
Mars als uitweg kiezen is symptomatisch voor wat er aan de hand is. De wereld is vol. Vluchten binnen de grenzen van de planeet kan niet meer. Waar het Westen onder aanvoering van de VS in het verleden agressief kon groeien door haar technologie te verkopen aan een achterliggend deel van de wereld, en met name China, houdt dat nu op. China haalt ons in en claimt een groot deel van de wereld als het eigen speelveld. Het draait de rollen om. Dat duwtt het Westen in een ieder-voor-zich politiek. De reactie van de VS onder aanvoering van Trump versnelt dat proces alleen maar.
Ook het ecosysteem is verzadigd. Vervuiling en uitstoot hebben een grens bereikt die we niet verder kunnen overschrijden zonder ernstige gevolgen. In een gezonde economie zouden de kosten van aanpassing en herstel mogelijk nog gedragen kunnen worden. Als groei niet meer kan moet de tering naar de nering worden gezet. Het alternatief leidt tot kannibalisering.
Daar bovenop heeft vooral de VS nog een probleem: het is zwaar ziek. Het lijdt aan financiële kanker doordat een gezwel van superbiljonairs de samenleving leegzuigt en zo het proces van destabilisering en verval versnelt. Dat kan zelfs het tumult van Trump niet verhullen.
Misschien kijken we over een aantal jaren naar het begin van 2025 terug als een omslagpunt in de geschiedenis. Met de lancering van de Chinese AI app DeepSeek en een Chinese doorbraak in kernfusie als symbolen voor het moment dat China de VS inhaalde, in technologie en in daadkracht. Een omslagpunt dat op het moment zelf over het hoofd werd gezien door het spektakel van een Amerikaanse president die al dan niet toevallig kapitein was van het schip dat vol gas en overmoed op de ijsberg af ging in de hoop die te splijten. Maar wie kent de naam nog van de kapitein van de Titanic?
Peter van Vliet
Beeld: White House, Public domain, via Wikimedia Commons
Blijf op de hoogte met de nieuwsbrief. Meld je hier aan.
( Je kunt ons ook steunen door lid te worden of te doneren )
