Lucebert zei het ooit: alles van waarde is weerloos. In de praktijk blijkt dat wel mee te vallen: plak er een prijskaartje op en het wordt met hand en tand verdedigd. Jan Jonker echter, bedacht een andere strategie: laten we de waarde in het ruilverkeer maar eens gaan bepalen zonder daarbij geld te gebruiken.
Net zoals Uber, de grootste taxicentrale in de wereld, geen auto's heeft. Zoals Facebook als grootste uitgever zelf geen informatie produceert, Alibaba, de grootste webwinkel het zonder producten doet en Airbnb, de grootste hotelketen, zonder bedden. Wij gaan elkaar betalen zonder geld.
De term die hij daarvoor bedacht heeft, zette mij wel even op het verkeerde been. Hybride bankieren. In het licht van het voorgaande doemt bij mij dan het beeld op van banken die geen geld hebben. Maar die hadden we toch al?
En dat woord hybride zelf! Ik heb de dikke van Dale er maar eens bijgehaald en zie: we hebben het over iets dat uit heterogene elementen bestaat. Ik vermoedde al zoiets. Maar hybride staat ook voor bastaard, wat dan gelukkig wel wordt gelimiteerd tot planten en dieren. Maar toch….
Overigens geeft ook de plaats van het woord in de vocabulaire te denken: het staat in tussen hyaline, wat een doorzichtige substantie is (kun je van bankieren toch niet zeggen) en hybris, ofwel overmoed (waar heeft die ook al weer toe geleid?) Kortom, alleen een taalkundige inhoud- en plaatsbepaling van het begrip geeft al de nodige aanleiding tot voorzichtigheid.
Als we dan gaan kijken naar de eerste ervaringen in de praktijk, met de ruileconomie, want daar hebben we het dan over, dan zien we een dubbel beeld.
Ik neem u mee naar de Uberwereld, waarin een schijnbaar ideële autodeler de strijd met de gevestigde orde aangaat. Maar is dat uit onversneden idealisme of is dat puur uit winstbejag? Het bedrijf speelt handig in op de publieke opinie die in het algemeen vrijheid boven regels en wetten kiest. Daarmee heeft het zich een imago als rebel en underdog verschaft, maar ondertussen wordt de strijd met harde euro's ingezet.
Uber en andere superdelers als AirBnB spelen handig in op de crisis en bieden grote groepen aan de economische onderkant van de samenleving een mogelijkheid om een grijpstuiver mee te pakken met zaken die ze toch al hebben: een auto of een kamer met bed.
Big data systemen zorgen er voor dat vraag en aanbod tegen de laagst mogelijke prijs bij elkaar komen, en beginnen zo een race naar de bodem, die de deelnemers uiteindelijk volledig klem zet. Het inkomen daalt, of er moeten steeds meer uren gemaakt worden om nog rond te komen. Uiteindelijk zakt die oude Uber-taxi een keer door de wielen (of voldoet niet meer aan de Ubernormen) en de Airbnb-gast zakt door het bed.
Het geld wat verdiend is, is al lang op want het diende sowieso vooral als aanvulling op een inkomen dat te klein is om rond te komen. Kortom, na een tijdje is het deelgoed versleten en moet vervangen worden om door te kunnen gaan. Maar daar is geen geld voor.
Wat als de deelwerkverschaffer op dat moment instapt met een 'offer-you-can't-refuse' en aanbiedt om de vervanging te financieren (tegen een mooie vergoeding natuurlijk), waarmee de 'delers' volledig afhankelijk worden?
Of, nog een stap verder en in de geest van het Hybride Bankieren, in natura aanbiedt wat niet meer uit het beperkte inkomen kan worden betaald? Gezondheidszorg in het Uberziekenhuis? Onderwijs op de Uberschool? Eten uit de Uber-voedselbank?
Met of zonder geld, ruilen blijft een machtsspelletje. Als ik iets heb wat jij wil krijgen bepaalt de relatieve schaarste de prijs. En of die prijs wordt betaald in Eurodollars of in werktijd, misbruik van de onderliggende partij ligt altijd op de loer.
Wanneer je besluit te ruilen zonder tussenkomst van geld verplaatst het probleem van waardeweging zich van het geldbedrag naar andere eenheden. Hoeveel broden is een zorguur waard? Ik zie de discussies al ontstaan. Net zoals de oprichting van de waardepolitie die de geschillen moet gaan slechten.
Wat weerloos is, blijft waardeloos in een economisch systeem dat werkt op basis van concentratie van schaarste. Want om je te verdedigen heb je een machtsbasis nodig en het is juist de controle over schaarste die macht geeft. In zo'n systeem raakt de waarde van overvloed weerloos.
Ik illustreer het met een kip en ei voorbeeld. In een dorp lopen net voldoende kippen rond om het dorp van eieren te voorzien. Op een dag raken de kippen van de leg en er ontstaat een tekort aan eieren en de waarde schiet omhoog. Een inwoner die nog een aardige voorraad eieren had liggen, weet deze om te ruilen voor de kippen. Na een tijdje zijn alle eieren op en komen de kippen weer op stoom. Maar nu zijn alle kippen eigendom van een inwoner, en als gevolg alle eieren die ze produceren ook. U kunt de gevolgen wel raden, denk ik.
Van Dale spreekt van heterogene elementen als de onderdelen van een hybride systeem. In de natuur, en ook in de economie, werkt alles beter naarmate er meer van die heterogene elementen zijn. We spreken dan ook wel over diversiteit. Hoe diverser, hoe stabieler een systeem.
Voor een systeem van hybride bankieren, zoals ik denk dat Jan Jonker dat voor ogen heeft, heb je ook een andere samenleving nodig. Een samenleving die bestaat uit heel veel gelijkwaardige en heterogene spelers. Misschien moeten we die dan wel de meta-hybride samenleving noemen. Daarin nodigt de diversiteit uit tot eerlijk delen en maakt transparantie vals spelen onmogelijk. Hybride bankieren wordt dan gewoon weer eerlijk delen en daarmee is de wereld van de ondergang gered. Dat zou pas weergaloos zijn!
Peter van Vliet
Deze column werd geschreven ter gelegenheid van, en uitgesproken tijdens het congres 'Hybride Bankieren' op 18 juni 2015
