In deel zeven van de serie over praktische toekomstvisies kijkt Derk Loorbach naar de verbinding tussen het hart en het hoofd in de transitie naar rechtvaardige duurzaamheid. ‘Het leven is gewoon te duur’, cuncludeert hij. Dat is de uitkomst van een economisch systeem dat gebaseerd is op oneindige groei, extractie en externalisatie. Maar ook de reden dat heel veel mensen geen perspectief zien.
‘Het leven is gewoon te duur’. In een gesprek over het nieuwe economische verhaal waarin een aantal zogenaamd verlichte denkers het met elkaar over rechtvaardige duurzaamheid en een houdbare toekomst hadden, ontspoorde deze opmerking van Michel Scholte van onder andere True Price het gesprek. We hadden het juist over hoe we mensen meekrijgen in een circulaire economie binnen planetaire grenzen, de democratie herstellen, een rechtvaardige economie realiseren, het financiële systeem hervormen, welzijn boven welvaart plaatsen, zingeving en respect voor de natuur centraal. Typisch elitair geklets, aldus Michel, mensen zitten echt niet te wachten op rechtvaardige duurzaamheid: ‘het leven is gewoon te duur’.
De opmerking en het verhaal van Michel was voor mij de meest betekenisvolle van de hele avond: het kantelde mijn perspectief op de transitie waar we aan werken en maakte iets dat ik al langer intuïtief voelde opeens tastbaar. Het maakte de verbinding tussen het verhaal van het hoofd en de straat, van de onder- en de voorkant van transities. Het is misschien wel de kern de uitweg uit de huidige crisis, die zowel ecologisch als sociaal is, omdat het de onderbuik met de idealen kan verbinden. ‘Het leven is gewoon te duur’: de uitkomst van een economisch systeem dat gebaseerd is op oneindige groei, extractie en externalisatie. Maar ook de reden dat heel veel mensen geen perspectief zien.
Duur als verdienmodel
Het huidige economische en financiële systeem is door decennia van gericht beleid volledig ingericht om zoveel mogelijk geld te produceren. Door productie en consumptie aan te jagen, waarvoor kredieten en schulden aangegaan worden en investeringen opgehaald, ontstaat economische groei. Dit wordt mogelijk gemaakt door degenen met kapitaal (of de mogelijkheid om geld te scheppen, de banken) die hiermee meer kapitaal vergaren, maar natuurlijk ook door mensen als ze schulden aangaan. Of door ons allen als we accepteren dat er ecologische of sociale schade ontstaat die niet doorberekend wordt (externaliteiten).
Je zou kunnen zeggen dat wij steeds harder moeten werken en meer consumeren om deze geldproductie op gang te houden. Maar dit wordt aangejaagd door een financieel systeem dat met al het historisch geproduceerde geld op zoek is naar het produceren van nog meer geld. Dat moet dus geïnvesteerd in grond, woningen, productie of in elk geval zaken die leiden tot waardevermeerdering waarbij deze hoger moet zijn dan de inflatie. Hierbij is schaarste een middel om prijzen en waarde op te drijven, en in een fossiele en lineaire economie is die er per definitie. Paradoxaal genoeg is oneindige groei van kapitaal tot nu toe mogelijk juist door de eindigheid van de planeet, en is het leven duur om de geldhonger van degenen die er al veel hebben te stillen.
Duurzaam is duur
Binnen de economie van geldgroei is al een aantal decennia een beweging om te ‘verduurzamen’. Vast met de beste bedoelingen, maar met tot nu toe nauwelijks noemenswaardig effect op mondiale emissies, laat staan op biodiversiteit. Kijken we dicht bij huis in Nederland, dan zien we vooral pogingen om via (technologische) innovatie consumptie te vergroenen. Te beginnen bij Tesla’s en zonnepanelen bij de mensen die dit toch al konden betalen. Het past in een breder narratief van groene groei: de grondgedachte dat de mens inventief is en met haar inventiviteit altijd in staat is problemen op te lossen. Als we maar genoeg geld produceren, dan kunnen we dat investeren om onze problemen op te lossen. Dus als we maar markten voor groene technologie aanjagen, dan bereikt het vanzelf de massa.
Voor een deel werkt deze strategie, zie de prijsontwikkeling van zonnepanelen, maar het is ook een inzet op het vergroenen van consumptie en daarmee het in stand houden van een financieel en economisch systeem dat gebaseerd is op extractie, geldgroei en (macht- en) kapitaalsconcentratie. De winst die behaald wordt met het vergroenen wordt hier binnen teniet gedaan door de groei van consumptie, maar het versterkt ook de onderliggende onrechtvaardigheid in onze economie. Het voedt daarmee ook allerlei ongenoegen dat al structureel aanwezig is als het gaat om toenemende kosten van leven, en laat dit ongenoegen makkelijk mobiliseren om diezelfde vergroening te ondermijnen. Zowel door populisten als door critici van groene groei.
De duur van transities
Inmiddels wordt steeds duidelijker dat groene groei op zijn best beperkt winst oplevert, en dat een fundamentelere verandering in de economie onvermijdelijk is. Dat heeft echter wel even geduurd. Vanaf de Club van Rome in 1972 en het fameuze grenzen aan de groei heeft het meer dan 50 jaar geduurd voordat we daadwerkelijk met die grenzen geconfronteerd worden. En nu we daar zijn en de roep om alternatieven, zowel in manieren van produceren en consumeren als om een ander soort economie, groter wordt, is het verzet tegen verandering sterker dan ooit. De angst voor verandering bij de bevolking (het verlies van de gehaktbal) als bij werknemers (het verlies van de baan) als gevestigde partijen (van de industrie tot het kapitaal) leidt tot vertraging, afbraak en chaos.
Het past naadloos in het patroon dat we transities noemen: een traag en geleidelijk proces waarin de veranderdruk oploopt en weerstand tegen verandering slechts leidt tot uitstel van uiteindelijk onvermijdelijke structurele aanpassingen. De les uit historische transities en de onderliggende complexiteitstheorie is dat uiteindelijk die veranderdruk onhoudbaar wordt en er een turbulente fase van systeemverandering optreedt. Het heeft er alle schijn van dat we hier middenin zitten. Dat betekent twee dingen: dat we niet meer terug naar vroeger kunnen, maar ook dat alle toekomsten open liggen. In deze fase worden de keuzes gemaakt die de richting voor de komende jaren en decennia bepalen: het is de kans om de toekomst naar onze hand te zetten.
De toekomst is (bijna) gratis
De paradox van de fossiele en lineaire economie die gekoppeld is aan geldgroei lijkt te zijn dat hoe meer we produceren op een eindige planeet, dat alles alleen maar duurder wordt, terwijl de aardse voorraad toch in zekere zin gratis is. Wat nu als we het omdraaien en we niet uitgaan van schaarste maar van de overvloed van wat de natuur ons geeft. Zon, wind, maar ook natuurlijk groei die er door mogelijk wordt? Met nieuwe technieken (circulair en op basis van zon en wind) en oude praktijken (biobased, agro-ecologisch, delen en repareren) is dat op heel veel plekken al mogelijk. De basisbehoeften aan wonen, energie, voedsel, mobiliteit maar ook zorg en welzijn kunnen op die kleine schaal nu al georganiseerd tegen de kosten van de arbeid. Het vraagt investeringen, maar zodra die zijn afbetaald zijn de kosten voor zo’n basiseconomie enorm veel lager. Omdat er niemand aan hoeft te ‘verdienen’ wordt het leven goedkoper.
De route uit de huidige crisis is wat mij betreft dat we de opgebouwde geldberg gaan aanwenden om een toekomst van gezond, fijn wonen en leven tegen lage kosten mogelijk te maken voor iedereen. Ik baseer mijn optimisme hierin op de voorbeelden van energie coöperaties die inmiddels winst maken die ze kunnen terug investeren in de gemeenschap. Op pensioenfondsen die series werk maken van investeren in sociale woningen en duurzaamheid. Op de regeneratieve voedselbeweging en massa’s consumenten die anders gaan eten. Het is natuurlijk een droom: een toekomst waarin het leven goedkoop is en we minder hoeven te werken en niet meer slaaf zijn van een systeem dat ons hiertoe dwingt om meer geld te produceren. Maar het is ook een oude droom die ooit ook door Keynes werd voorgespiegeld, toch niet de domste. Zolang het leven nu duur is, lijken we massaal door te rennen om meer te verdienen, en blijven we vastzitten. Misschien is dat wel de nachtmerrie en is het tijd om wakker te worden.
Derk Loorbach
Blijf op de hoogte met de nieuwsbrief. Meld je hier aan.
( Je kunt ons ook steunen door lid te worden of te doneren )
