Kantelpunten in de samenleving: Hoe mannen anders kunnen omgaan met duurzaamheid

Is er een apart mannelijk perspectief op duurzaamheid en klimaat? Zijn er oplopende spanningen en ‘tipping points’ waarna meer mannen zich hierom gaan bekommeren? Niet vanzelf, stelt Lauk Woltring in de reeks ‘Kantelpunten in de samenleving’. Hij belicht het thema vanuit ‘Mannelijkheid’.

Vanuit evolutie én socialisatie spelen er zaken waarop men kan inspelen als we meer mannen willen betrekken. Natuurlijk is geen man is hetzelfde en dergelijke vragen kan men ook stellen over vrouwen met wellicht soms andere antwoorden. In dit essay over duurzaamheid vanuit een mannelijk perspectief wijs ik op tegenstrijdige tendensen en discussiepunten en doe ik enige aanbevelingen.

Gedrag en de identiteit van mannen en vrouwen liggen niet vast maar zijn diep verweven met de huidige manier waarop wij in de huidige markteconomie zijn gaan samenleven, produceren, consumeren en zo onze plek innemen, als werknemers, verzorgers, zzp’ers, directeuren of bezitters.

De weg naar een duurzame samenleving vertrekt uit de bestaande én veranderende posities, rolverdeling en zelfbeeld van mannen en vrouwen. Het oude vliegwiel draait nog door, maar nu het patriarchaat minder dominant wordt kan iedereen zijn/haar mannelijkheid of vrouwelijkheid steeds vrijer zelf invullen. Komen wij verder als we klimaatkwesties ook via sekse en gender benaderen of maakt dat e.e.a. onnodig ingewikkelder? Het thema ‘masculinities & climate change’ is vrij recent. Acties tegen klimaatverandering en voor een duurzame toekomst, worden vooral ook door jongeren steeds meer in één adem genoemd met acties tegen seksueel geweld en voor gendergelijkheid, voorbíj genderpolarisatie, sociaaleconomische ongelijkheden, discriminatie naar kleur of ‘ras’ en politieke verschillen. Wereldwijde organisaties als MenEngage roepen op een eind te maken aan genderongelijkheid, hebben ervaring met het aanspreken van jongens en mannen en vragen nu om te werken aan een duurzame toekomst. Klimaatbeleid vraagt om samenwerking en zal rechtvaardig beleid zijn of niet zijn… Loslaten van traditionele beelden van mannelijkheid kan bijdragen tot een kantelpunt.

Wat hebben mannen met duurzaamheid?

Velen nog weinig. Hun auto, bezitsdrang, vliegvakantie, consumptie, uiterlijk vertoon en hun weerstand dat te veranderen zijn diep geworteld in hun plek in de huidige markteconomie en de verdeling van taken en rollen in betaald werk en thuis; het patriarchaat is nog geen verleden tijd. Sommige mannen hebben nog archetypen in hun achterhoofd: macht over je omgeving, krachtdadig optreden, hard werken, ambitie, carrière, concurrentie, de blik gericht op doel, output en product, een partner vinden die hen daarin bewondert. Deze mannen hebben vaak minder oog voor de gevolgen van hun inspanningen en gedrag voor anderen, het milieu, de sociale samenhang.

Deze archetypen staan natuurlijk op gespannen voet met de feitelijke werkelijkheid en veel (jonge) mannen passen niet in dit plaatje. Weinigen slagen er in dat beeld van ‘de succesvolle man’ neer te zetten en daarmee gelukkig te worden, maar die beelden oefenen wel grote invloed uit, o.a. via reclames. Eeuwenlang werden mannen thuis verzorgd om hun taken elders uit te voeren. Zij bekommerden zich niet om de uitlaat maar wel om de weg voor zich. De vuile was en wc’s schoonmaken zaten niet in hun repertoire; dat socialiseerde hen ook niet in verantwoordelijkheid en zorg voor de gevolgen van hun daden op lange termijn. Hun weerstand komt deels voort uit de manier waarop zij zijn gesocialiseerd en is derhalve veranderbaar. Steeds meer jonge mannen slaan andere wegen in.

Wat hebben mannen nodig om hun bijdrage te kunnen leveren?

Hoe bereiken we jonge mannen? Allereerst contáct! Praat niet over, maar mét hen over hun positie, idealen, vraagstukken en dilem-ma’s, met voor hén relevante informatie. Begin niet meteen over wat er allemaal niet deugt, maar wees mét hen nieuwsgierig, vraag naar hun ervaringen met duurzaamheid, hun oplossingen. Sta open en verwonder je met hen over wat zíj kunnen bijdragen en hoe zij hun eigen verantwoordelijkheid concreet kunnen invullen. Zij kunnen betekenis vinden door hun kwaliteiten met toewijding in te zetten in duurzame wijzen van produceren en consumeren mét uitzicht op inkomen, zekerheid, en voldoening. Dat brengt ook een verdere herverdeling van werk, verzorging en opvoeding in beeld.

Historie

Historisch gezien staat ‘mannelijkheid’ zeker niet tegenover duurzaamheid. Zodra mensen van nomaden, jagers en verzamelaars landbouwers werden, ontstond het patriarchaat maar ook interesse in het goed verzorgen van eigen erf en grond, vgl. kringlooplandbouw in de middeleeuwen (omslagstelsel). Het patriarchaat, waarin mannen gingen heersen over vrouwen en hun seksualiteit, is niet van nature maar zette zo’n 5000 jaar geleden in toen we ophielden met jagen & verzamelen en boeren & boerinnen werden.

Uit de met landbouw ontstane reserves en overvloed ontstond handel, kwamen steden op en ontstond uiteindelijk in ‘het westen’ een kapitalistische markteconomie waarin productiemiddelen vér gaand zijn ontwikkeld. De kansen op overleving en consumptiemogelijkheden namen massaal toe, hand in hand met ongelijkheid en uitbuiting. Concurrentie en winst-op-korte-termijn werden de drijvende krachten met afwenteling van negatieve effecten, nu en later, op ‘anderen’ met minder macht. De gevolgen voor het milieu raakten buiten beeld, taken van mannen en vrouwen raakten steeds meer gescheiden, mannen bleven dominant en vervreemdden van de natuur. De kapitalistische eigendoms- en zeggenschapsverhoudingen, wijze van produceren en afzet van goederen, gaven een specifieke invulling aan het  patriarchaat, organiseerden op eigen wijze ook de energie van mannen en vrouwen en scheidden die in betaalde en onbetaalde (reproductieve) arbeid. Via loon, carrière en streven naar winst op korte termijn, stuurt en beperkt de ‘invisible hand’ veel mannen aan in hun gedragskeuzes, maar de verkwistende markteconomie heeft nu zijn eigen hand overspeeld, brengt het milieu, ons voortbestaan zelf, in gevaar en tast steeds meer ook de samenleving aan.

Gelukkig loopt het patriarchaat her en der op zijn einde, of is het ook haar einde? Vrouwen nestelden zich immers ook, vaak gedwongen, soms vrijwillig in die ongelijke sekseverhoudingen, werden ondergewaardeerd en -gestimuleerd, zochten een sterke en/of rijke man, pikten zijn gedrag of konden zich niet verzetten en zo ging het patriarchale vliegwiel verder. Laten we dat einde een handje helpen en dan komt beteugeling van de markt en duurzaamheid mogelijk ook bij mannen meer in beeld.

Vrouwen zochten in hun evolutie, o.a. qua seksualiteit, naar veiligheid. Met een kind in je buik kijk je toch anders naar de toekomst. Bij jongens en jonge mannen ontwikkelen in de prefrontale cortex zaken als anticipatie, empathie, reflectie en zicht op termijneffecten van eigen keuzes meestal trager dan bij jonge vrouwen, vooral door actie. Traditioneel damden volwassen mannen  onstuimigheid bij jongens in. Zij initieerden hen en wezen op hun verantwoordelijkheden. De huidige nadruk op ‘Jong!’ maar ook korte termijnstrategieën van bedrijven en beleggers (flitskapitaal, kwartaalwinsten) tasten deze remming aan en belonen onvolwassen, onrijp gedrag. Opvoeding, socialisatie en werk in de markteconomie versterken nu bij veel mannen aanwezige neigingen die hun rol richting duurzame economie beïnvloeden: direct dóen zonder veel reflectie, technologische oplossingen, concurrentie, autonomie en controle over de omgeving plus drang naar aanzien en respect, door getoond bezit, zowel onderling als op de ‘relatiemarkt’. Dit kán leiden tot in bezitsdrang en hebzucht maar dat hoeft niet. Brede opvoeding, goed onderwijs, cognitief maar ook in zelfmanagement, kan bij mannen de talige expressie, reflectie, empathie, anticipatie, communicatie en samenwerking stimuleren.

Mannen en vrouwen reageren vaak anders op gevaar. Zoeken vrouwen van oudsher meer samenwerking en veiligheid, mannen trainen hun grip, reactievermogen en vaardigheden vaker met riskant gedrag, verkrijgen zo aanzien en gaan eerder de strijd aan, met organisatie en taakverdeling. Dit leidt al gauw tot hiërarchieën met zwakkere reflectie en onderlinge feedback en veel fouten. De behoefte gevaren te lijf te gaan kunnen mannen natuurlijk ook inzetten om samen klimaatgevaren aan te pakken. Uitdagingen in techniek en materie naar ‘meer, sterker en sneller’, kunnen zij ook kwijt in schoner en meer circulair produceren. Opruimen, recycling, waterstoftechnologie, kringloop(land)bouw, schone luchtvaart, opslag of vervoer van energie e.d. zijn nieuwe bronnen van betekenis en aanzien.

Er zijn cruciale ontwikkelingen:

1. De gevolgen van een verkwistende economie worden op steeds meer terreinen zichtbaar en steeds meer mensen voelen zich betrokken. Steeds meer jongeren komen op voor hún toekomst.

2. De aard en het perspectief van het betaalde werk veranderen voor veel mannen: de praktijk  van levenslange vaste aanstellingen, vakbonden, loyaal aan je werk en solidair met collega’s, verschuift naar flexibel, individueel en onzeker werk met voortdurende technologische veranderingen, overal concurrentie en in grote lijnen minder eigen zeggenschap. Velen raken zo elkaar en hun oude houvast kwijt, sommigen raken uit balans, radicaliseren naar rechts. Anderen ervaren de bestaande ‘mannen-codes’ echter als knellend en voelen de veranderingen als bevrijdend.  Meer jonge mannen zoeken hun heil buiten instant succes en de bestaande ratrace op de arbeidsmarkt.

3. (Jonge) Vrouwen doen het steeds beter in het onderwijs, grijpen steeds meer hun kansen, mét burn-out-risico, maar de taak- en rolverdeling tussen mannen en vrouwen verandert ingrijpend.

4. Veel jongens en jonge mannen doen het minder goed in het onderwijs, missen de aansluiting op de arbeidsmarkt, hebben een vaag toekomstbeeld en leven sterk in het hier en nu. Redenen te meer om met hen naar nieuwe perspectieven te zoeken.

Wat te doen?

Zijn hier kantelpunten aan te wijzen t.a.v. mannen en hun kijk/handelen inzake duurzaamheid? In milieu, economie en politiek gaan de ontwikkelingen soms verrassend snel en  drukken ook mannen met de neus op de feiten maar maken óók nieuwe perspectieven zichtbaar.

Met de corona pandemie waren mannen meer thuis. Dit leidde niet overal direct tot een herverdeling van taken, al ligt dat wel steeds meer voor de hand. De last van hard werken en inkomen die eerst vooral bij mannen lag wordt steeds meer gedeeld. Dat kán leiden tot meer ontspannen relaties maar veel mannen houden nog vast aan, of verlangen nostalgisch terug naar oude beelden of gedrag en weren informatie af die die bestaanswijze ondergraaft. Enige media en partijen steunen hun weerstand tegen het ‘afpakken’ van hun levensstijl. Sommige mannen gaan verbaal wel mee maar praktiseren dit nauwelijks en houden een korte termijnblik als er geen wenkend perspectief is.

Tegelijk zien we dat meer mannen, vooral vaders, liever minder willen werken als dat niet té veel kost en hun carrièrekansen vermindert. Wat het ópbrengt om meer ontspannen te werken en consumeren komt in de media nog niet erg in beeld. Verder, groter en meer, de energie slurpende groei-economie, is nog dominant. Wát er dan moet groeien en wat niet, blijft vaag.

Gelukkig houden steeds meer mannen zich wel met duurzaamheid bezig, in Nederland en m.n. ook internationaal (zie MenEngage). Naarmate mannen hun vaderschap serieuzer nemen en ook deelnemen aan opvoeding en verzorging, komt ook voor hen de toekomst van hun kinderen meer en vooral concreter in beeld. Er zijn veel mannen in milieubewegingen, jonge ondernemers in niches, mannen in bedrijven die verder vooruitkijken en leiders die het milieu van belang vinden.

Ongemak

Praten met mannen over ‘mannelijkheid’ leidt vaak tot opscheppen of ongemak: menig man dekt zich in en is op zijn hoede. Of het nu gaat om hun consumptiegedrag of over m/v-verhoudingen: vage en ongearticuleerde schaamte en schuldgevoelens maken hen kwetsbaar en dát willen mannen graag vermijden, staat immers haaks op het traditionele beeld van ‘mannelijkheid‘. De oude voordelen en houvast waren weliswaar ook vaak schijn, beklemmend en belastend, maar loslaten maakt onzeker. Vragen als  “Wat nu? Wat dan? Wat mag ik nog wel” kunnen wellicht worden omgebogen naar “Waar en hoe kan ik mijn nieuwsgierigheid en krachten inzetten?”.

Debatten over emancipatie en gender gaan nu nog vooral over vrouwen en LHBTIQ+ mensen die zich terecht verzetten tegen discriminatie en ongelijkheid. Gaat het over ‘mannelijkheid’ dan staan aanklacht en verzet tegen de hetero-mannelijke dominantie, nu en de afgelopen eeuwen, centraal. Onderbelicht blijft hoe ‘mannelijkheid’ er uit ziet zonder die dominantie en dwingende maar ook belastende mannelijkheidscodes, zonder afgebakende formats of verwachtingen en met een meer open ontwikkeling. Zonder mannen gaat het niet, sterker nog: zonder uitdagend perspectief leidt dit tot zelfverwijt zonder uitgang, tot wrok, verzet, afsluiting of destructie. PVV en met name FvD spinnen hier garen bij. Vooral Baudet tamboereert graag op de trom van verloren gegane mannelijkheid.

Hamsters in de tredmolen of een duurzame samenleving?

Veel mannen en steeds meer vrouwen maken carrière om zo hun talenten te gebruiken en meer grip te krijgen op hun arbeidsomstandigheden en inkomen. Soms werkt dat, vaak ten koste van hun relatie, hun kinderen en het milieu. Het wordt vaak ‘hard werken om met de opbrengst van dat harde werken de spullen te kunnen kopen die moeten compenseren voor de effecten van dat harde werken’. Hamsters in de tredmolen? Hoeveel is eigenlijk nodig om een gevoel van veiligheid en controle te hebben? Rupsje nooit genoeg komt al gauw om de hoek kijken en reclames spelen daar gretig op in.

Wij moeten de aarde duurzamer gaan bewonen, voorzien in eten en verdere consumptie, en taken herverdelen. Zonder strijd gaat dat niet, maar kunnen we die beperken? Wat kunnen we samen delen? Dát hangt nauw samen met de zelfopvatting van mannen en vrouwen en hun rolverdeling, thuis en in die productie en consumptie. Bewegen mannen mee of houden zij vast aan het bestaande, al is dat in een nieuw jasje? Wat willen zij zelf? Waarom zijn zíj gebaat bij andere verhoudingen? Waar knellen de bestaande beelden en codes? Nu houden veel mannen nog vast aan gebruikelijke beelden van wat zij moeten hebben, wie zij zijn, hoe zij zijn of zouden moeten zijn. Op weg naar een duurzame samenleving stuiten we op taaie tegenstand, denk aan dure auto van de zaak, veel vliegen, 130 km/u, grote huizen, 2e huizen, geld verdienen met geld. Anders kijken toont ook verrassende nieuwe perspectieven: meer ruimte, minder eisen en burn-out, minder eenzaam, minder behoefte aan uiterlijk vertoon, minder kans op áfgaan, meer samenwerking en intimiteit, meer talenten aan bod.

Het valt jongeren steeds moeilijker het geschetste traditionele beeld te realiseren door de flexibilisering van de arbeid, weinig zekerheden, geen vaste aanstelling, geen hypotheek en de gevolgen van de coronacrisis. De vraag is al vaak gesteld: gaan we terug naar voorheen, of zoeken we nieuwe uitwegen waarin mannen en vrouwen samen zoeken naar goed leven in een duurzame samenleving?

Perspectief voor mannen (en mannelijkheid)

Sommige mannen hebben tegenwoordig een wat cynische, sarcastische of depressieve grondtoon, voelen zich snel aangevallen, ontwikkelen wrok en zijn gemakkelijk doelwit van populisten die zich op hun onderbuikgevoelens richten. Anderen uiten zich politiek correct maar onzeker over de laatste aanwijzingen. Met een laag zelfbeeld lijken zij op het kompas van anderen te varen in plaats van krachtig en zelfbewust. Tegelijk zijn veel mannen eenzijdig overbelast met alle gevolgen van dien: onderlinge strijd in plaats van samenwerking, soms geweld, ziekte, burn out, slechte huwelijken, weinig contact met hun kinderen en onvrede aan het eind van hun loopbaan. Blij? Trots? Dat kun je je afvragen.

De soms hoge toon van emancipatiedebatten, aanklachten, verwijten en alarmistische berichtgeving over het klimaat, bedoeld om mensen in beweging te krijgen, ontnemen soms het zicht op de eigen dilemma’s, mogelijkheden en bijdragen van mensen, mannen in dit geval, en motiveert hen niet, integendeel. Velen schieten in afweer en ontkenning. Het maakt depressief, mogelijk destructief, tenzij je wéét wat je kunt doen, liefst concreet. Aantasting van de bestaande wijzen van produceren en consumeren grijpt diep in het zelfbeeld van veel mannen in: hun gevoel van controle en betekenis, zingeving, hun bijdrage aan het huishoudelijk budget, hun positie en beeld op de relatiemarkt, hun tevredenheid, hun zelfmanifestatie. Elke praktijk en beleid gericht op het meer betrekken van  mannen een bij duurzame samenleving moet hier acht op slaan en hierop inspelen. Verwijt zonder duidelijk en aanlokkelijk toekomstperspectief werkt niet of zelfs averechts.

Natuurlijk maken veel mannen zich zorgen over waar het met hen en hun gezin heen moet. Niet alleen vrouwen leiden onder het patriarchaat, veel mannen op een andere manier evenzeer, maar zij verwoorden dat nauwelijks, krijgen er daardoor minder grip op, sluiten daar de ogen voor, vaak uit schaamte, schuldgevoel of omdat zij zich als ‘man’ voelen falen. Door hierover te zwijgen, hard te werken (als zij een baan kunnen vinden) en te consumeren proberen zij hun onvrede de baas te blijven of te compenseren maar dat lost meestal natuurlijk niets op.

Wat hebben vaders en andere mannen aan hun zoons, de volgende generatie jonge mannen, te bieden? Welke voorbeelden geven zij? Als vaders zich intensief bekommeren om hun kinderen, blijken hun dochters met wat meer lef de wereld in te gaan en nemen hun zoons minder risico, vertonen minder destructief gedrag en – dat is opmerkelijk! – ontwikkelen vroeger hun taal, en daarmee ook communicatie en zelfreflectie op hun plek in deze wereld. Vaders willen dat hun kinderen het beter hebben dan zij in hun verleden; de discussie is: in welk opzicht?

Zo is er veel meer. Mannen en vrouwen staan deels voor verschillende opgaven: vrouwen treden met wat lef meer naar buiten en komen op voor hun kwaliteiten en belangen, en mannen gaan zich meer realiseren wat de gevolgen van hun handelingen zijn, zijdelings en op langere termijn, zeg maar de volgende generaties; zij kunnen hun zelfmanagement meer op orde brengen: impulsbeheer, empathie met anderen, eerst denken en dan doen, communicatie, samenwerken, etc. Dat helpt de samenleving met kantelen, mits we daar wat aan dóen. Alleen bespiegelen helpt niet.

Concrete voorbeelden van actie:

• Ga vóór alles met (jonge) mannen het gesprek aan over hun situatie, hun motieven, hun vragen.
• Geef (jonge) mannen informatie, niet moraliserend maar uitnodigend.
• Stem onderwijs beter af op de ontwikkeling van jongens, met van meet af aan meer aandacht voor zelfmanagement en reflectie op hún maat, zover als zij zijn, over gevolgen van gedrag, o.a. t.a.v. klimaat en duurzaamheid.
• Noem bedreigingen, gevaren en wat je concreet samen kunt doen, maar vermijdt alarmisme.
• Toon respect voor ieders eigen waarde, voor leven, voor de natuur; laat die waarden zien, ‘walk the talk’. Benader andere mensen als creatieve wezens en mogelijke bron van oplossingen naar een circulaire economie in plaats van als tegenstanders of concurrenten.
• Betrek mannen bij duurzaamheidsinitiatieven: wat kunnen zij dóen? Sluit aan op de neiging van veel mannen naar trial & error, concrete oplossingen en uitvinden. Vráág hen wat zij denken samen te kunnen bijdragen in plaats van hen hun gedrag te verwijten. Daarna valt te bespreken of dit wel de goede oplossingen zijn en er misschien ook alternatieven zijn. De elementaire beweging is hier ‘ju’ (meegeven) en ‘do’ (reageren). Samen kun je meer dan alleen.
• Vakbonden kunnen meer eisen stellen op het gebied van circulaire economie, gepaard gaande aan meer eisen op het gebeid van herverdeling van werk en zorgtaken.
• Organiseer vaderschapscursussen (verzorging en opvoeding)
• Uiteindelijk zal beteugeling van de markteconomie en een basisinkomen de discussie een stuk vergemakkelijken

Dit artikel  is verkorte versie van een uitgebreider essay dat u hier kunt lezen.

Lauk Woltring (schrijver, onderzoeker, trainer, spreker en adviseur inzake ‘Werken met jongens’  www.laukwoltring.nl )