Het klimaat verandert, dat weten we. En wij, mensen die de samenleving vormen, veranderen het klimaat door onze manier van leven en doen. Veranderingen kunnen plots versnellen als een kantelpunt wordt bereikt. Hoe dat in klimaatverandering werkt beschreven we in een eerdere serie artikelen. Nu laten we zien hoe juist kantelpunten in de samenleving de klimaatverandering kunnen afremmen. Of hoe ze die juist versnellen. Han Blok beschreef de rode draad, die wordt aangevuld met bijdragen van verschillende auteurs.
Sommige veranderingen in de samenleving zijn zo groot en drastisch en verlopen zo snel, dat we ze als kanteling zouden kunnen beschouwen.
In de eerdere serie over klimaatkantelingen ging het over afzonderlijke natuurkundige processen die vanwege een positieve terugkoppeling tot exponentiële versnelling van de opwarming leiden.
In deze serie gaat het over door de mens veroorzaakte veranderingen in de maatschappij die een keerpunt of tipping point bereiken en vervolgens een omwenteling teweeg brengen. Tussen beide typen kantelingen bestaat een relatie. Immers, de klimaatverandering noopt ons niet alleen haast te maken met de transitie naar duurzaamheid, maar dat proces zal na eeuwen van oorlogen tussen aardse vijanden ook gepaard moeten gaan met mondiale samenwerking.
Maatschappelijke veranderingen verlopen niet volgens natuurkundige wetmatigheden en positieve terugkoppeling en ook niet onafhankelijk van elkaar. Over het algemeen stuiten maatschappelijke veranderingen juist op weerstand. Meerdere veranderingen die op zich nog niet zo drastisch verlopen, kunnen echter samenvallen waardoor zich een momentum vormt dat door een onverwacht incident tot een sneeuwbaleffect leidt. Zo kan het totaal wel een kanteling tot gevolg hebben.
Kantelpunten
Het moment waarop dit gebeurt noemen we het kantelpunt. Dat ontstaat vaak door een incident, laat de geschiedenis zien. Misschien wel het bekendste recente kantelpunt was de aanslag op de Twin Towers, ook bekend als 9/11. Het begin van de pandemie door COVID 19 zal zeker ook als kantelpunt in herinnering blijven, al weten we nu nog niet hoe anders de maatschappij er na COVID 19 gaat uitzien.
Het gaat in deze serie niet over akkefietjes maar over belangrijke factoren die van wereldbelang zijn zoals de machtsverdeling tussen grootmachten, de technologische veranderingen of de opkomst van sociale media.
Het gaat ook niet over tijdelijke topics die komen en weer gaan en tal van lokale conflicten geven, maar over ontwikkelingen waardoor het totale wereldbeeld echt gaat veranderen. Zoals macht, die van militaire, via economische en technologische macht naar sociale macht verschuift.
Om de samenloop van de veranderingen in de tijd te kunnen plaatsen, gaat het ook over hun voorgeschiedenis en de ontwikkelingen die de aanloop tot de kanteling vormen. De vraag die we onszelf in deze serie stellen is of de combinatie van diverse veranderingen kan leiden tot een momentum gevolgd door dermate drastische koerswijziging dat we de klimaatverandering nog kunnen beperken. Of dat die juist onherstelbaar uit de hand loopt.
Wordt 2021 een kanteljaar ?
De hoofdstukken in onze geschiedenisboeken worden vaak aangeduid met aansprekende begrippen zoals: “Impressionisme”, “Calvinisme”, “Communisme en Kapitalisme”. Ze duiden op langere periodes met opkomende en weer neergaande maatschappelijke stromingen in religie, kunst, wetenschap of politieke ideologie.
De meeste van deze bewegingen gingen over de nationale grenzen heen. Het waren stromingen die net als levende wezens voortkwamen uit anderen, zich verspreidden, evolueerden of degenereerden. Doordat we er op school vaak jaartallen bij moesten leren, werd ten onrechte de suggestie gewekt dat het geen geleidelijke ontwikkelingen waren maar dat er sprake was van kantelingen. De kanteljaren in de geschiedenisboeken werden gekoppeld aan de uitbraak van een revolutie, een veldslag of bepaalde uitvindingen. Zo lijkt het ook of de afgang van Donald Trump en de veldslag om het Capitool op 6 januari van het jaar 2021, tijdens de corona pandemie en een dreigende klimaatcrisis, zo’n kanteljaar heeft ingeluid.
Maar nader beschouwd bestaat er geen omslagpunt zonder een aanloop met een geleidelijke verandering. In werkelijkheid hebben kantelpunten meestal een lange voorgeschiedenis en ontstaan pas als de rek uit een systeem is, dus als het elastiek knapt. Die opbouw van de spanning is eigenlijk interessanter dan het breekpunt.
MAGA
De slogan Make America Great Again zou niet zoveel bijval gekregen hebben als de VS haar hoofdrol als machtigste land ter wereld nog volop had gespeeld. Het Trumpisme sloeg juist zo aan omdat een groot deel van de Amerikaanse bevolking al eerder het gevoel had dat ze een wedstrijd aan het verliezen was. Een periode waarbij Amerika op alle fronten domineerde is overgegaan in een periode waarin China de leiding nam. De industriële, wetenschappelijke, technologische en economische machtsverhoudingen in de wereld zijn sterk veranderd. De potentiële aanhang van Trump was er dus eigenlijk al lang voordat hij ten tonele verscheen om de veenbrand aan te wakkeren
Tegelijkertijd wordt er al sinds 1980 gewaarschuwd voor een klimaatramp, onder andere door het gebruik van fossiele brandstoffen. Het gehalte broeikasgassen in de atmosfeer loopt al tientallen jaren gestaag op, maar we worden pas wakker door de enorme bosbranden, hittegolven en orkanen van de laatste jaren. Na een halve eeuw waarschuwingen en tegenstribbelen begint bij regeringen, steden, bedrijven, de bevolking en zelfs bij kinderen het besef door te dringen dat we op de grens van een diepe afgrond staan.
Al in 2004 verscheen er een rapport van de WHO/FAO dat waarschuwde voor het toenemend gevaar van ziekteverwekkers die van dieren op mensen overgaan. De intensieve veehouderij en de bovenmatige vleesconsumptie in combinatie met de internationale mobiliteit van dieren en mensen hebben zich exponentieel ontwikkeld, maar de aarde is te klein om straks 9 miljard mensen op deze wijze te voeden. Het systeem is niet langer houdbaar. Maar pas na de uitbraak van corona is de wereld wakker geschud uit de arrogante droom dat zo’n pandemie nooit meer zou kunnen gebeuren omdat we alles onder controle dachten te hebben.
De moderne wereld is in korte tijd geheel afhankelijk geworden van computernetwerken, datacenters en internet. Het eind daarvan is nog niet in zicht maar nu al zijn cybercrime en de sociale media een geheel nieuwe sterke sociale machtsfactor geworden. Propaganda en wantrouwen hebben door de sociale media machtige vleugels gekregen. Angst en onzekerheid over de toekomst leiden tot protest en verzet. Het worldwide web is het nieuwe slagveld.
Dit zijn allemaal bewegingen met een lange voorgeschiedenis. Toch zijn er goede redenen om te denken dat we nu inderdaad snel te maken krijgen met een alles omvattende omwenteling. Vergeleken met de afgelopen eeuwen verloopt alles in de moderne tijd sowieso sneller. Ook lijkt de wereld veel kleiner omdat grote afstanden met 35.000 straalvliegtuigen in de lucht en 6.000 satellieten in de ruimte geen beperkende rol meer spelen.
Zelf kanteling sturen
Totaal verschillende omwentelingen in verschillende werelddelen en in andere culturen worden elders op de wereld levensgroot in de huiskamers getoond. Ze staan niet meer los van elkaar, worden aanstekelijk of verscherpen juist de tegenstellingen. Het samenvallen in een gemeenschappelijke stroomversnelling is daardoor waarschijnlijker geworden. En er is ook een noodzaak voor een kanteling. De verandering van het klimaat en de eindigheid van de aarde dwingen ons er toe het roer radicaal om te gooien. We zullen in snel tempo van onze verslaving aan fossiele brandstoffen af moeten en een zeer ingrijpende transitie naar duurzame energie moeten ondergaan. Veel kantelingen in het verleden verliepen autonoom, zonder centrale regie. Deze kanteling willen we sturen.
Het samenvallen van al deze factoren met de turbulente opstand in de VS op 6 januari 2021 en de koersverandering waarin Jo Biden het klimaat tot prioriteit nummer één verklaart, zou tot gevolg kunnen hebben dat we niet alleen heel even de adem inhielden bij de schokkende beelden vanuit het Capitool, maar dat er inderdaad sprake zal zijn van een enorm sneeuwbaleffect waardoor de hele wereld op het punt staat te kantelen. De toekomst zal leren of 2021 inderdaad een kanteljaar zal worden. In de verdere afleveringen van deze serie zullen we de kansen voor deze en andere kantelingen aftasten.
Han Blok
Er is inmiddels ook een Social Tipping Point Coalitie die de regering wil aanzetten om sneller tot een sociaal kantelpunt voor het klimaat te komen. Daar kun je je bij aansluiten.
Reeds gepubliceerde afleveringen:
De tanende macht van oliebedrijven
Verder dan BBP, wordt 2021 het jaar van de kanteling?
Lees hier over de kantelpunten die klimaatverandering versnellen.
