Een week voor de Klimaattop lanceert Renée Scheltema haar scherpzinnige documentaire Normal Is Over. Hierin onderzoekt ze waarom groei nog steeds onze heilige graal is, terwijl de Aarde oneindige groei duidelijk niet verdraagt. Oplossingen biedt ze ook: “We moeten naar een systeem dat is geënt op het verbeteren van de planeet.”
“Succes!”, lachten de mensen aan wie Renée Scheltema vertelde dat ze een film ging maken waarin ze het complete verhaal wilde vangen over wat we de Aarde allemaal aandoen. En dan ook nog volledig vrij en onafhankelijk, dus zonder geldschieters of crew. “Alsof dat kan: in je eentje de big picture aanpakken”, zegt de eigenwijze filmmaakster met enige zelfspot. Toch moest en zou ze het doen. “Omdat ik me eraan stoor dat economische groei maar de elephant in the room blijft, de heilige graal van alle politici en CEO’s.”
Haar vastberadenheid leverde een alomvattende, intelligente en waardevolle documentaire op vol inspirerende denkers en doeners uit Amerika, Nederland, Canada, Australië, India, Malawi, België en Zuid-Afrika: Normal Is Over. Haar insteek daarbij was niet te veel aandacht besteden aan de problemen, maar vooral kijken naar mogelijke oplossingen. “Hoe kunnen we aan een nieuwe toekomst bouwen.” Eén ding is duidelijk: aan die fixatie op groei moet een einde komen. Maar daarvoor heeft de wereld nog een lange weg te gaan, ook hier in Nederland.
Grote boosdoener
Scheltema woont sinds enige decennia in Zuid-Afrika en bekijkt Nederland met de bril van een buitenstaander. Soms met grote verwondering, want hoewel duurzaamheid hier hartstikke hip is, draait alles ondertussen om groei. “Eens in de zoveel jaar kom ik terug en dan zie ik alleen maar meer plastic om steeds kleinere hoeveelheden bespoten aardbeien. En ik zie wel hier en daar windmolens, maar tegelijkertijd zijn er ook nog steeds kolencentrales. Dan ben je toch een beetje schizofreen bezig, denk ik dan.”
Hetzelfde gedrag zag ze terug in andere landen. Waarom toch? Ze wilde ook begrijpen waarom we zo weinig met het rapport van de Club van Rome hebben gedaan. “Sinds 1972, toen Grenzen aan de groei uitkwam, weet ik al dat economische groei de grote boosdoener is. Ik wilde in deze film uitzoeken wat economische groei nou precies betekent en wat de drijfveren ervan zijn. Die vragen erachter wilde ik tot de bodem uitzoeken en niet alleen maar bij de symptomen van het probleem blijven hangen.”
Hummer
"Als je de media volgt, dan gaat het allemaal om groei en werkgelegenheid. Als die er maar zijn, dan komt het wel goed." Toch sloeg het rapport Grenzen aan de groei wereldwijd in als een bom, ook bij haar, zien we in de film. “Toen werd al voorspeld dat we door die voortdurende groei in een crisis terecht zouden komen. Nou, daar zitten we middenin, al merk je er misschien niks van; je kunt nog gewoon met je Hummer naar de Albert Heijn. Maar ondertussen zien we allerlei gevolgen om ons heen.”
“Al die oorlogen in Afrika draaien ook om al die grondstoffen waar iedereen als een gek achteraan zit om maar meer producten te creëren om maar economische groei te krijgen”, constateert Scheltema in een vriendelijk koffiehuis in een lawaaiig Amsterdam. Zoals voorspelt door de Club van Rome raakt de voorraad land en grondstoffen op, terwijl we er steeds meer van nodig hebben.
De media schrapen alleen maar over de oppervlakte, vindt ze. “Er wordt bijna nooit ingegaan op de diepere oorzaken van het nieuws. Zoals met die Syrische vluchtelingen: het hoofdnieuws is dat iemand een vluchteling heeft opgenomen op een zolderkamertje, maar waaróm die Syriër daar terecht is gekomen wordt niet verteld.” Terwijl langdurige en intense droogte, het gevolg van klimaatverandering, duidelijk een katalysator was in het ontstaan van de Syrische burgeroorlog.
Puzzelstukjes
Renée Scheltema
In haar film wilde Scheltema dus wel het hele verhaal vertellen. Ze behandelt zoveel onderwerpen dat het onmogelijk is recht te doen aan de rijke en bezielende inhoud. Inderdaad maakt ze de big picture achter klimaatverandering inzichtelijk. Humor, mooie beelden, inspirerende mensen en de voldoening te zien hoe steeds meer puzzelstukjes in elkaar grijpen zorgen ervoor dat Normal is Over niet al te zwaar aanvoelt.
Veel van die puzzelstukjes draaien zoals gezegd om ons economische systeem, waaraan rente en schuld een negatieve impuls geven. Daarover komen allerlei interessante bespiegelingen voorbij. Toen we nog nomaden waren, was bezit een last, legt de Amerikaanse wiskundige en filosoof Charles Eisenstein bijvoorbeeld uit. Ook wijst hij erop dat altijd wordt beweerd dat al die nieuwe technologische uitvindingen bakken met vrije tijd zouden opleveren. Het tegendeel bleek waar. “Waar zijn we met zijn allen nu eigenlijk zo druk mee?”, vraagt Scheltema zich af. “We hebben wel behoefte aan contact, maar daar zit allemaal elektronica tussen. We zijn ongelofelijk druk met het beantwoorden van allerlei mailtjes.”
Ecologische munt
Ook de relatie tussen groei en schuld en rente komt aan bod – Eisenstein pleit zelfs voor een systeem zonder die drie. Scheltema: “In Afrika zie je bijvoorbeeld steeds meer failing states doordat landen hun schulden niet meer af kunnen betalen. Als er geen geld is, dan zeggen die crediteuren: geef dan maar je land of je grondstoffen. Maar het gebeurt ook in Griekenland of Haïti. Alles wordt leeggeroofd, en zo vallen steeds meer landen om.”
Via de verschillende sprekers pleit ze voor een parallel universum, met een eigen economisch systeem. “De meeste mensen hebben het over systeemverandering binnen het huidige systeem, dus bijvoorbeeld over een circulaire economie. Ik spreek over een nieuw systeem naast het huidige systeem, met een ecologische munt.” In haar film zegt de Belg Bernard Lietaer, professor International Finance en lid van de Club van Rome dat ons huidige geldsysteem eigenlijk ook een monocultuur is. En zoals we uit de natuur weten is een monocultuur kwetsbaar, lokale munteenheden met hun eigen voorwaarden zijn eigenlijk veel gezonder. Het goede nieuws is dat hij de laatste jaren wereldwijd allerlei nieuwe, alternatieve geldeenheden heeft zien opduiken.
“Dat was voor mij echt een eyeopener. Of je nou de communisten of de kapitalisten neemt, eigenlijk gebruiken ze allemaal hetzelfde geldsysteem. Het bestaande systeem werkt voor sommige dingen misschien prima, maar daarnaast moet er een systeem zijn dat is geënt op het verbeteren van de planeet. We moeten al die schade die we hebben aangericht weer zien te herstellen.”
Ecocommune
Mocht ze ooit geld overhouden aan de film, dan wil ze een soort ecocommune oprichten. “Het liefst naast bestaande natuur, en dat gebied dan uitbreiden. Een mix tussen natuurbehoud, kunst, economie, een commune, biologisch tuinieren. Mensen kunnen daar wonen, maar kunnen ook gewoon komen en gaan.” Klinkt prachtig.
Iedere kijker zal zo zijn eigen momenten van inzicht hebben, maar mij trof de opmerking van Dr. Ian McCallum, een Zuid-Afrikaanse schrijver, dichter en psychiater die het idee van de mens als hoogste in de pikorde op een prettige manier in perspectief zet. Er zijn bepaalde keystone species; haal je die weg uit een ecosysteem, dan ontstaat er een domino-effect. Denk aan de olifant of voor de meesten van ons een duidelijker voorbeeld: de bij. Met het wegvallen van deze beesten dondert meteen een hele cyclus in het ecosysteem in elkaar. Maar wat gebeurt er als je de mens weghaalt? Misschien dat wat huisdieren er onder lijden, maar verder zal de planeet gewoon door blijven draaien. Of sterker, zichzelf eindelijk kunnen herstellen. Hard nodig want we hebben veel schade aangericht, verzucht Scheltema.
Pippi
Naast de druk die onze expansiedrift op de natuur legt, richt Normal is Over zich ook op de druk op wilde dieren. Hun leefgebied is inmiddels beperkt tot nog maar enkele procenten van het totaal aan land. Te weinig natuurlijk, wat leidt tot spanningen tussen de mens en zijn vee en de wilde dieren, waar we een paar mooie voorbeelden van zien. “Er zijn mensen die zeggen: we hebben de neushoorn niet nodig, wat moeten we met al die wilde beesten”, zegt Scheltema verontwaardigd. De vraag of dat niet gewoon onwetendheid is, beaamt ze. Dat is precies waarom ze al haar hele leven films maakt.
“Ik begon aan Normal is Over omdat ik boos was, omdat ik zag dat iedereen zo schizofreen bezig was. Ik ben net oud genoeg ben om veertig jaar terug te kijken, maar ik kan nog in een boom klimmen en tien minuten op mijn kop staan. Dus ik dacht, nou Pippi, we gaan dit aanpakken en ik zie wel waar het schip strandt. Ik doe dit helemaal vrij, een beetje alsof je een schilderij maakt omdat je daar behoefte aan hebt. Voor mijn kinderen en mijn kleinkinderen. Het komt echt uit mijn hart en vanuit mijn ziel en met mijn laatste centen. Het klinkt een beetje raar, maar ik dacht, als ik sterf nadat deze film af is, dan heb ik in ieder geval mijn steentje bijgedragen. Zo van: Renée waarschuwt nog één keer.”
Normal is Over is vanaf vandaag via haar website te koop voor $7,50.
Bekijk hier de trailer:
Wendy Koops schreef dit interview voor Down to Earth magazine
