Het groeidossier 1-2: het kan niet meer.

Het is merkwaardig. Ieder politiek regiem in de hele wereld streeft economische groei na. Vrijwel iedere econoom acht dit een begerenswaardig doel. Terwijl we daar toch al jaren meer schade dan voordeel van hebben. Ik vond dat zo opmerkelijk, en ook zo bizar, dat ik besloten heb – mede op aanraden van een vriend, Jan Paul voor de insiders –  er eens wat dieper in te duiken. Van het een kwam het ander, en intussen heb ik over dit fenomeen een heel dossier opgebouwd.

Ik ga u daar stapje voor stapje deelgenoot van maken. Het zal de komende tien blogs wel in beslag nemen – dus als u er niet in geïnteresseerd bent, jammer dan. Misschien zal ik naar aanleiding van de actualiteit deze serie af en toe onderbreken, maar vaak zal dat niet zijn.

Behalve een analyse van economische groei zal ik ook alternatieven aandragen, die veel verder gaan en ook fundamenteler zijn dan begrippen als groene groei, circulaire of duurzame economie. Ik zal namelijk aantonen dat we het heil daarvan op korte termijn niet kunnen verwachten.

Alle blogs zullen op elkaar aansluiten, en ongeveer eens per week verschijnen. Maar als u er een keer niet toe komt om het blog van de week te lezen, ze staan allemaal op deze site, dus u zult uw verzuim altijd kunnen goedmaken.

Economische groei wordt gemeten aan de hand van het BBP: bruto binnenlands product. Zelf wordt dit gedeeltelijk gemeten aan de hand van de marktwaarde van de in een land geproduceerde goederen en diensten, maar voor zover dit niet mogelijk is, ook aan de hand van de inkomens. Dat zijn bijvoorbeeld de salarissen bij overheidsdiensten die niet direct in marktwaarde zijn uit te drukken, zoals bijvoorbeeld brandweer, politiediensten, onderwijs, natuurbehoud, thuiszorg, enzovoort.

Verderop zal ik er op ingaan waarom dit BBP een bijzonder onnauwkeurige maat is voor welzijn, zelfs voor welvaart, en wat we teweegbrengen door de nadruk te leggen op de groei daarvan. Ook zal ik dan, in het voetspoor van economen als Adam Smith, John Stuart Mills en John Maynard Keynes, de grondleggers van het huidige economische systeem,  aantonen dat voortgaande economische groei in deze zin onmogelijk is.

Wat het economische deel van het betoog heb ik me onder andere gebaseerd op de publicatie van Jeroen van den Bergh voor WWWfor Europe (welfare, wealth, work), waarop eerder gemelde Jan Paul van Soest me attendeerde.  Zie:  http://www.foreurope.eu/fileadmin/documents/pdf/PolicyPapers/WWWforEurope_Policy_Paper_019.pdf. Voor hen die zich meer in de technische details van mijn betoog willen verdiepen kan ik deze publicatie zeer aanbevelen.

2: Groei tot elke prijs: folie à communauté

Zoals ik al stelde is het streven naar economische groei, zoals gemeten aan de groei van het BBP (bruto binnenlands product), schadelijk. (In latere afleveringen zal ik er op ingaan waarom we  dan toch aan dit streven vasthouden en alternatieven aandragen.)

Voordat ik deze stelling nader ga onderbouwen een opmerking over wat het BBP niet meet:

• de zwarte economie (in Nederland naar schatting 10% van de economie)
• de informele economie: vrijwilligerswerk, huishoudelijk werk en opvoeding van kinderen
• alles wat leidt tot niet-materiële waardevermeerdering: zoals menselijk geluk, stilte, vrije tijd, enzovoort
• alles wat de kwaliteit van het leven bevordert door iets NIET te doen, zoals bijvoorbeeld het niet bebouwen van een natuurgebied of het niet boren naar schaliegas
• het houdt geen rekening met de maatschappelijke kosten van maatregelen – het onderscheidt überhaupt niet duidelijk tussen kosten en baten

Waarschijnlijk vergeet ik nog iets, maar het idee is duidelijk. Als we welzijn willen bevorderen is de groei van het BBP een middel met beperkte werking. Niettemin heeft het als politieke doelstelling de hoogste prioriteit.

Terug naar de stelling waarmee ik deze aflevering begon. Alvorens ik aan de hand van wetenschappelijk onderzoek de juistheid van deze stelling ga aantonen wil ik eerst iets zeggen over hoe we economische groei proberen te bevorderen. Daaruit zal al blijken hoe vreemd we bezig zijn, ‘to say the least’. Als ik het hierna over economische groei heb, dan heb ik het over de groei van het BBP. Hoe bevorderen we de groei van het BBP? Een aantal maatregelen in willekeurige volgorde:

• Het verlagen van de rente waartegen de centrale bank geld uitleent. Daardoor wordt er makkelijker geleend, komt er meer geld in omloop, en stijgt het BBP (hoopt men – er kan ook meer gespaard worden)
• Directe geldschepping door centrale banken (‘quantitative easing’) met hetzelfde doel
• Het stimuleren van investeringen door subsidies, direct of verkapt (met name op fossiele brandstoffen)
• Bevordering van lenen, zowel door bedrijven (goedkoop geld, gunstige leningsvoorwaarden; dat zit ook al in de voorgaande punten) als door particulieren (bijvoorbeeld door een hypotheekrenteaftrek)
• Lonen laag houden (dat bevordert de export en daarmee de productie, hoopt men. Overigens leidt dit tot een overschot op de betalingsbalans, waar tegenover natuurlijk een tekort in andere landen moet staan, zoals bijvoorbeeld Griekenland)
• Lonen verhogen (dat bevordert de consumptie; en dan maar hopen dat de productiekosten niet navenant meestijgen, hoewel dat voor de groei van het BBP niet verkeerd is – maar het kan wel leiden tot een te hoge inflatie, waardoor het geld minder waard wordt. Dat bevordert weer het maken van schulden).
• Investeren door de overheid
• Dereguleren van het financiële systeem, in de hoop dat daardoor de banken en andere financiële instellingen groeien, en er daardoor meer geld in omloop komt. Dat heeft tot 2008 uitstekend gewerkt, tot, net zoals in 1929, het hele systeem dreigde in te storten, waardoor er weer iets meer gereguleerd werd. Dus is er nu een lobby vanuit de bankwereld om weer minder te reguleren. Dat zal op zekere termijn ook wel gebeuren.
• Zo min mogelijk beperkende regels voor multinationals, zie zoals de olie industrie en de auto industrie, en als er al regels zijn, er mee sjoemelen (Volkswagen!)
• Het afsluiten van Internationale handelsverdragen (zoals het Trans-Atlantisch handelsverdrag, TTIP. Interessant dat er een sterke weerstand bestaat tegen het afstaan van soevereiniteit aan de democratisch gecontroleerde Europese Unie, maar dat met name politici er bijzonder weinig moeite mee hebben om soevereiniteit af te staan aan (vooral Amerikaanse) multinationals, die via arbitrage of het dreigen daarmee onze overheid aan banden kunnen leggen. Deze handelsverdragen zouden de investeringen bevorderen, maar in landen als Brazilië en Australië, die het zonder arbitrage doen, blijkt dat het weinig verschil maakt)

Samenvattend zien we dat al deze maatregelen, voor zover ze al een effect hebben op de groei van het BBP, ook aanzienlijke nadelen met zich meebrengen, zoals stijging van schulden (particulier en collectief), onevenwichtigheden in het economisch systeem, enzovoort. Wat betreft de overheidstekorten op de begroting: gehoopt wordt altijd op zogenaamde inverdieneffecten door de toenemende economische groei – maar die zijn vaak lastig aantoonbaar. Ook zien we dat sommige maatregelen volledig tegen elkaar inwerken. Het toont alleen hierdoor al aan hoe raar we bezig zijn (collectieve waanzin).

Maar het wordt nog erger. In een volgende aflevering zal ik dieper op de relatie tussen de groei van het BBP en enkele andere cruciale variabelen ingaan. Lees en huiver. Pas daarna zal ik aandacht besteden aan de vraag: hoe of wat dan wel?

Wordt vervolgd.

Erik van Praag