Kunst over klimaatverandering is een jong genre. Pas de laatste 15 jaar neemt het een grote vlucht, maar tegenwoordig is er vrijwel geen tentoonstelling, kunstmanifestatie of festival waar geen aandacht wordt besteed aan het thema. Hoe effectief is al die aandacht in de kunstwereld voor het klimaat? Klimaatkunst, zoals het nieuwe genre kortweg wordt genoemd, heeft talloze uitingsvormen en allerlei uitgangspunten.
Er is kunst die de ernst van het probleem overbrengt, ons op een directe manier confronteert met de gevolgen van klimaatverandering, ons op niet op een intellectuele, maar op een gevoelsmatige manier wil doordringen van de ernst van het probleem of van de zwarte toekomst die ons te wachten staat.
Creatieve oplossingen
Er zijn ook kunstenaars die oplossingen aandragen, die op een creatieve manieren zoeken naar nieuwe manieren van leven, en naar technieken om die te verwezenlijken. Er zijn kunstenaars die onze band met de natuur benadrukken, die ons laten voelen dat we deel zijn van de natuur, en die in dat besef een oplossing zoeken. En dan is er de activistische kunst, die de woede van diegenen die wel doordrongen zijn van de ernst van klimaatverandering op anderen wil overbrengen.
Tijdens de klimaattop in Parijs in 2015, waarop wereldleiders probeerden tot een bindend akkoord te komen om de uitstoot van broeikasgassen terug te dringen, waren door de hele stad vele tientallen kunstprojecten te zien. Een van de meest in het oog springende viel buiten het officiële programma: het Britse collectief Brandalism had de reclames op bushokjes van sponsors van de conferentie als Air France, BMW, Engie en Dow Chemical gekaapt om die door hun eigen posters te vervangen.
Zo zagen we nu een Air France stewardess die ons toevertrouwt: “Tackling Climate Change? Off course not. We’re an airline.” Hiermee maakte het collectief voor iedereen duidelijk dat de bedrijven die de klimaattop sponsorden een dubbele agenda hadden. In werkelijkheid waren ze de veroorzakers van het probleem. Een ongemakkelijke waarheid werd zo voor een groot publiek over het voetlicht gebracht. De uitkomst van de top is hierdoor natuurlijk niet beïnvloed, maar is de publieke opinie erdoor veranderd?
Brandalism.org.uk artwork by Matt Bonner
In 2015, op de grote kunstmanifestatie ArtCOP21 tijdens de klimaatconferentie in Parijs, is het effect van klimaatkunst onderzocht. De conclusie was dat kunst mensen anders kan laten denken over klimaatverandering, maar alleen kunst met een hoopvolle boodschap. De onderzoekers interviewden 874 bezoekers en deelden op grond daarvan de kunstwerken op in vier categorieën: ‘de geruststellende utopie’, ‘de uitdagende dystopie’, ‘de middelmatige mythologie’ en ‘de geweldige oplossing’. Slechts van drie kunstwerken, die alle drie vielen onder ‘de geweldige oplossing’ kregen mensen het gevoel dat ze zelf iets konden doen aan klimaatverandering.
Verschil kunnen maken
Klimaatverandering laten voelen maakt kennelijk alleen maar machteloos. De beschouwer moet ook voelen dat hij de macht of de mogelijkheid heeft een verschil te maken. Een optimistische boodschap werd overigens alleen gewaardeerd als de artistieke kwaliteit hoog was. Het werk van de fotograaf Eric Tourneret, die een serie toonde over honingbijen, werd door het publiek het hoogst gewaardeerd. Kunst die laat zien dat we in harmonie met de natuur kunnen leven bleek dus het meest effectief.
Niemand heeft radicaler op onze verbondenheid met de natuur gewezen dan Joseph Beuys (1921-1986) die als beeldhouwer, installatie- en performancekunstenaar en leraar een van de meest invloedrijke kunstenaars was van de twintigste eeuw. Beuys, een van de oprichters van de partij Die Grünen in Duitsland, benadrukte in zijn werk de verbondenheid van mens en natuur. “Alleen kunst zal ons in staat stellen om milieuproblemen op te lossen,” zei hij. Tijdens de Documenta in 1982 in Kassel, lang voor het ontstaan van de klimaatkunst, plantte hij zevenduizend eiken in de stad, elk vergezeld van een blok basalt. Met die koppeling van dode en levende natuur toonde hij de enorme kracht die in de natuur besloten ligt. Kunst kan die kracht zichtbaar maken en het besef doen groeien dat niet de mens de natuur beheerst, maar dat de natuur altijd sterker is. Nu, vele jaren later, voelen we de kracht van de natuur in de natuurrampen die ons overvallen als gevolg van de klimaatverandering.
Enkele van de 7000 eiken, voor het Fridericianum in Kassel. Bron: Wikimedia Commons
Kunst kan klimaatverandering dus beter voorstelbaar maken en heeft de laatste jaren het het publieke bewustzijn ongetwijfeld vergroot, maar draagt kunst ook bij aan de oplossing? Misschien is dat de verkeerde vraag. We kunnen van kunst niet verlangen dat die de wereld redt. Klimaatverandering moet worden gestopt, en elke bijdrage van kunstenaars helpt. Een bijdrage te leveren aan dat besef is het beste dat kunstenaars kunnen doen.
Jan Torringa
Foto intro: Lorenzo Quinn, Support, Biënnale Venetië 2017
Eerdere afleveringen in deze serie:
Tussen kunst en klimaat, kan de kunstenaar ons bewuster maken?
