Kunst en klimaat raken elkaar waar verbeelding helpt om ons de ernst van klimaatverandering te laten voelen. De wetenschap vertelt ons al decennia dat we de wereld onherstelbare schade toebrengen door het ongebreideld uitstoten van CO2. De afgelopen zomer is het op grote schaal voor iedereen te zien en te voelen geweest. We weten het allemaal, maar we doen er weinig tegen. Rapporten vol grafieken lijken weinig te maken te hebben met ons dagelijks leven. We weten wat er aan de hand is, maar klimaatverandering en de ecologische crisis zijn te groot en te alomvattend om ten volle te beseffen, het individu is klein en machteloos.
Misschien hebben we geen feiten nodig, maar onze verbeelding; het domein van de kunst. De kunst bespeelt een dieper terrein, dat van het gevoel, waar cijfers en statistieken niet verder komen dan ons verstand. Kunst kan, zoals in het verleden, ons de schoonheid van de natuur laten voelen. Kunst kan ons ook laten voelen hoe erg het is als de natuur verdwijnt. Verandert een ervaring ons meer dan kennis? Kan kunst een bijdrage leveren aan de massale gedragsverandering die nodig is? In een korte serie artikelen gaan we daar op in. (De volgende afleveringen verschijnen in oktober en november)
Wat doen kunstenaars met (aan) klimaatverandering?
De grote veranderingen die de wereld meemaakt zijn steeds meer het onderwerp van kunstenaars. Veel van hen slagen er in ons, soms letterlijk, te laten voelen wat de gevolgen van klimaatverandering zijn. Anderen laten in één enkel beeld zien hoe urgent het probleem is. De kracht van beelden is groot. Zo spoot graffiti-kunstenaar Banksy in 2009 in grote rode hoofdletters de tekst: I DON’T BELIEVE IN GLOBAL WARMING op de muur van een kanaal in Londen, zodat de letters half onder water waren. Op een ironische manier maakt hij het probleem van klimaatverandering zichtbaar. We zien het voor onze ogen gebeuren, maar toch geloven we het niet echt.
De urgentie van het probleem wordt ook in een oogopslag duidelijk gemaakt door de Climate Clock op Union Square in New York. Kunstenaars Gan Golan en Andrew Boyd vervingen de klok die daar was door de Climate Clock die laat zien hoe snel de planeet de 1,5 °C opwarming nadert.
De klok laat nu niet meer zien hoe laat het is, maar hoeveel tijd we nog hebben. Die boodschap wordt afgewisseld door mededelingen als: 100% RENEWABLE ENERGY, REDUCE REUSE RECYCLE, PLANT-RICH DIET en CLIMATE REPARATIONS. De vele duizenden dagelijkse voorbijgangers kunnen er hun ogen niet langer voor sluiten.
de Climate Clock op Union Square in New York
Eerder dit jaar was op Slot Loevestein het project Waterlicht te zien van Daan Roosegaarde. Ook hier werd iets zichtbaar gemaakt dat abstract lijkt. Met behulp van lenzen en LEDs schiep hij de illusie van water. Zachtjes klotste de waterspiegel blauw boven de hoofden van de toeschouwers. Zo werden ze zich bewust van hoe diep Nederland onder water zou liggen als er geen maatregelen genomen waren. Al weten we hoe serieus de stijgende waterspiegel als gevolg van de opwarming van de aarde is, de ondertoon van het project was niet alarmistisch.
De boodschap was wat oppervlakkig, maar positief: “Waterlicht bij Slot Loevestein activeert men om een betere toekomst te creëren. Ervaar de kwetsbaarheid en kracht van het leven met water.”, aldus de kunstenaar. Watergezant Henk Oving stelde zelfs: “met Waterlicht vieren we hoe belangrijk water is voor ons allemaal.” Waterlicht is in oktober in Rotterdam te zien.
Meer betekenis
Minstens zo indrukwekkend, maar veel betekenisvoller is het werk Ice Watch van de IJslandse kunstenaar Olafur Eliasson, dat driemaal werd uitgevoerd, in Kopenhagen in 2014, in Parijs tijdens de klimaatconferentie van 2015 en in Londen in 2018. Eliasson plaatste 12 grote blokken eeuwenoud ijs, afgebroken van een gletsjer, die hij uit een Groenlandse fjord had gevist, en stelde die op in de vorm van een klok. Iedere ijsschots vertegenwoordigde een uur.
De titel is dubbelzinnig: wij staan erbij en kijken hoe het ijs smelt en tegelijkertijd is het kunstwerk een klok op de tijdschaal van een gletsjer, maar die nu aftelt tot het laatste ijs onherroepelijk is gesmolten. Zo stonden de voorbijgangers, de daders van de klimaatverandering, oog in oog met hun slachtoffer, het smeltende poolijs. Ze konden het smeltende poolgebied zelf ervaren, konden het ijs aanraken en ze stonden met hun voeten in het smeltwater.
Aanraken en aangeraakt worden
"Ik hoop dat mensen het ijs zullen aanraken en zo ook door het ijs aangeraakt zullen worden. Door het mogelijk te maken om klimaatverandering fysiek te ervaren, kan het ijs een katalysator zijn voor sociale verandering", aldus de kunstenaar. "In plaats van verhalen die op angst gebaseerd zijn, hebben we een positief verhaal nodig waardoor mensen hun gedrag willen veranderen. Daarom denk ik dat de culturele sector een sterk mandaat heeft om hier de leiding in te nemen."
Het vervoeren van al dat ijs had natuurlijk wel een stevige voetafdruk: Het verplaatsen van 122 ton ijs van Groenland naar Londen bijvoorbeeld, kostte 55 ton CO2, die gecompenseerd werd door het planten van bomen. De impact van de velen die naar Londen reisden om het kunstwerk te ervaren zijn hierin niet meegenomen.
Ice Watch, Place du Panthéon in Parijs 2015
De volgende keer: hoe kunst het denken over de natuur veranderde.
Jan Torringa
Afbeeldingen:
- Banksy: I don’t believe in global warming, Regent's canal in Camden, Noord-Londen. Bron: Flickr.com
- de Climate Clock op Union Square in New York, J4lambert, CC BY-SA 4.0 via Wikimedia Commons
- Ice Watch, Place du Panthéon in Parijs 2015, foto Studio Olafur Eliasson
