Een opkomende csa-beweging (community supported agriculture), florerende voko’s, de opmars van de zorgboerderijen, en een rappe uitbreiding van initiatieven in de kleinschalige landbouw – het Nederlandse voedsel en landbouwsysteem ondergaat een transitie. Niet naar één andere maar naar vele andere voedsel- en landbouwsystemen. Systemen waarin diverse waardes, kennis en ambities van boeren en burgers zich manifesteren. Deze transitie gaat niet vanzelf. Ze wordt gedreven door boeren en burgers die strijd moeten leveren. Dat betekent hard werken, een lange adem hebben en opboksen tegen politieke en economische macht. Maar er wordt ook veel geluk beleefd: het genot van lekker en gezond voedsel, een goede ‘vibe’ op de bedrijven, omringd door weelderige natuur.
Hoe deze verandering op termijn precies uit zal pakken weet niemand. Maar de vele initiatieven die in het boek 'Volle Oogst' worden beschreven geven duidelijk richting: ze zoeken en boeken vooruitgang door zich te verbinden aan de maatschappij en aan de natuur. Hierdoor ontstaat ook een nieuwe economie. Dit is iets anders dan de gangbare, dominante trend voort te zetten met een vleug verduurzaming van ketens, maatschappelijk verantwoord ondernemen of een vergroening van technologieën. Die trend is gericht op het beperken van schade. Die gaat niet voor beter maar voor minder slecht. In de voorbeelden in het boek zien we initiatieven die juist gaan voor beter.
Verbinden met de maatschappij
De initiatieven uit het boek verbinden zich met de maatschappij door te breken met de traditionele rollen tussen consument en producent. In deze initiatieven is de boer niet alleen maar een producerende entiteit. Zij/hij heeft ook een manier van werken en leven. Ook de burger heeft wensen die verder gaan dan alleen consumeren. Door deze rollen opnieuw vorm te geven is de relatie tussen boer en burger niet meer een van verkopen en kopen, maar een van gedeelde verantwoordelijkheid en opbrengst. Dit heeft een samenspel tussen boer en burger tot stand gebracht die onmogelijk is in de conventionele markten of ketens. Een samenspel waarin zorgen over bijvoorbeeld diervriendelijkheid, eerlijke prijzen en vervuiling gezamenlijk worden aangepakt. Ook is er ruimte voor de ambities, passies, en het uitproberen van nieuwe ideeën van boeren en burgers. In de verhalen hebben we gezien dat de oplossingen die op deze wijze gevonden worden – variërend van tantekoeien tot zelfoogst concepten – vaak veel creatiever zijn en verder gaan dan de oplossingen die worden bedacht door experts, wetenschappers en beleidsmakers. Ook mensen met een beperking of met gezondheidsproblemen vinden hierin een goede plek. Boeren en burgers kunnen weer authentiek kleur geven aan hun bedrijf.
Gronden in de natuur
Een andere belangrijke verbinding is die met de natuur. Ook hier laten nieuwe initiatieven zien dat het om meer gaat dan om een kip een paar extra vierkante decimeters leefruimte meer te geven, dan varkens met een speeltje af te leiden zodat ze niet aan de staarten van hun soortgenoten knabbelen. Dat het niet enkel om halve concessies gaat om minder gewasbeschermingsmiddelen te gebruiken, om de grond minder te verdichten door over een vast spoor te rijden met een trekker met GPS. Het gaat om de natuur zelf en daarmee om het natuurlijk gedrag bondgenoot te maken van de landbouw. En zoals de verhalen laten zien is goed vertrouwen hierbij niet genoeg. De natuur tot bondgenoot maken is werk, veel werk, experimenteren en leren. Maar de verhalen laten ook zien dat dat loont.
Zo vinden kringloopboeren een onzichtbare bondgenoot in het bodemleven, worden nieuwe combinaties gemaakt tussen vee en visteelt, worden bomen en biodiversiteit ingezet om plagen te bestrijden, om voedingsstoffen aan gewassen te leveren en om de bodem te beschermen. Deze processen staan niet voor minder schadelijk – nee: ze verrijken de natuur. Bodems worden weer tot leven gebracht en op sommige initiatieven vestigt zich meer biodiversiteit dan dat we in onze bossen vinden. Omdat de natuur het domein is van natuurbeschermings- en landschapsorganisaties, en omdat natuur en landbouw traditioneel als iets aparts wordt gezien, prikkelen deze initiatieven een nieuw debat over landschapsbeheer. Dat er steeds meer erkenning is dat landbouw en natuur samen kunnen gaan is te zien aan de groei van het toenemend aantal bedrijven die juist natuur en landbouw combineren voor een goede bedrijfsvoering en het groeiend aantal actieve boeren bij agrarische natuurverenigingen.
Nieuwe economieën
Deze integratie van landbouw, natuur en maatschappij creëren ook nieuwe vormen van handel, systemen die minder afhankelijk zijn van reguliere markten. De vormgevende kracht in deze landbouw is niet de schaalvergroting en intensivering, om vervolgens zo goedkoop mogelijk te produceren, maar co-creatie van burgers en natuur. Zoals de verhalen laten zien wordt de landbouw dan veel productiever; we hebben een vollere oogst.
Burgers helpen boeren en tuinders bijvoorbeeld bij het financieren van land, want uiteraard is grond een eerste voorwaarde om landbouw te kunnen bedrijven. De financiële inleg van burgers maakt het mogelijk om als boer te starten of door te groeien op een duurzame manier. Onafhankelijker van financiële druk kan zo gezamenlijk aan een mooi en vruchtbaar voedselbedrijf worden gewerkt.
Zorgboerderijen laten zien dat naast voedselproductie, nog meer kan worden ‘geoogst’: goede zorg voor mensen met een beperking of gezondheidsproblemen. Andere ‘multifunctionele’ landbouwbedrijven laten zien dat landbouw ook goed samen kan gaan met educatie, recreatie en toerisme. Deze multifunctionele bedrijven dragen bij aan werkgelegenheid op het platteland en houden voorzieningen in dunbevolkte gebieden in stand.
Op indrukwekkende wijze maken de nieuwe initiatieven duidelijk dat landbouw ook natuur, schoon drinkwater en een mooi landschap kan produceren. Niet alleen op het platteland, maar ook in steden, op terrassen, op een muurtje. De initiatieven dragen bij aan een verbetering van de publieke gezondheid. Mensen krijgen toegang tot gezond voedsel in de eigen regio. Door de vele mogelijkheden van medewerking en eigen inzet is gezond voedsel ook bereikbaar voor mensen die in financieel opzicht beperkte middelen hebben.
En de nieuwe initiatieven geven perspectief! Iets wat in de gangbare landbouw vrijwel verdwenen is. De nieuwe initiatieven in de tuinen landbouw en in de verwerking van voedsel trekken veel jonge mensen aan. Er is zo veel jonge energie en elan omdat jonge mensen zich er goed van bewust zijn dat ze via de voedselsector een sterke positieve inbreng kunnen hebben in een duurzame economie van ons land. Bovendien zijn deze systemen ook weerbaarder. Ze bieden stabiliteit, een belangrijke waarde in tijden van financiële onzekerheden.
Wij, de auteurs van het boek 'Volle Oogst', willen in die strijd en het geluk delen en ook u als lezer hiertoe uitnodigen. Samen willen we de ‘volle oogst’ verder brengen. Als steeds meer mensen de ‘volle oogst’ tot hun project maken, kunnen we ons shared fate, ons gezamenlijke lot in een geglobaliseerde wereld, steeds meer een kant op duwen die voor de meerderheid van onze tijdgenoten aantrekkelijk kan zijn. De weg hiernaartoe is nog niet gebaand maar kan gewezen worden door flitsen van vervuld zijn, flitsen van verbondenheid en inzicht. Van hieruit creëren we de condities waarin sociale, ecologische en economische waarden steeds meer in balans worden gebracht. In zo’n buzz worden de stappen zichtbaar die ons de toekomst indragen en groeit de motivatie om verder te gaan.
Elisabeth Hense, Leonardo van den Berg, Maria van Boxtel. Zij schreven dit artikel als epiloog in het nieuwe boek Volle Oogst, uitgegeven bij Jan van Arkel.
Bestel het boek hier
Zie ook: www.volle-oogst.nl
gaaf, een prachtig voorbeeld voor dit soort transities is ook http://www.defruitmotor.nl met de Betuwse Krenkelaar als product