Als er een verkiezing zou zijn voor het meest opvallende nieuwe begrip van het jaar, dan zou ik voor de bubble kiezen. Ze zijn er in vele soorten variërend van zeepbellen, schuimend bier tot en met de bitcoin bubble, maar ik bedoel de sociale bubble. Ofwel de opvatting dat we steeds meer, en wellicht ook teveel, in onze eigen kring van gelijkgestemden verkeren en ons achter de gordijnen terugtrekken. Koning Alexander verwees er naar en riep het volk op om de gordijnen te openen. Bubbles lijken inderdaad een trend.
Zo kun je de kleine kring van schrijvers en lezers van Duurzaamnieuws als een bubble van gelijkgestemden zien. Maar ook de klimaatontkenners en de fossielen vormen met elkaar een bubble met een eigen platform en tussen mensen uit deze twee bubbles is haast geen communicatie mogelijk.
Toch vraag ik me af of het echt waar is en zo ja of dat erg is. Vroeger waren de bubbles immers ook al duidelijk aanwezig maar we noemden ze anders: sociale klassen, politieke partijen, kerken, buurten of woonwijken, familiekring, collega’s, lezers van de ene of de andere krant of luisterend naar de ene of de andere omroep. We noemden het zuilen, naar analogie van de zuilen onder een Egyptische of Griekse tempel, waren het de dragers van onze cultuur.
Is het dan waar dat we ons meer en meer in een enkele bubble met gelijkgestemden terugtrekken?. Ik betwijfel dat. Volgens mij verkeert iedereen immers minstens in een tiental verschillend gekleurde bubbles waarbinnen lang niet iedereen gelijkgestemd is. Kleine interne verschillen maken de bubble juist interessant. In elke bubble verkeren we in een iets andere positie en spelen we een andere rol . In mijn boek Oermenselijk vergelijk ik deze sociale structuur met het simultaan schaken. We vinden het heerlijk om voortdurend van de ene naar de andere sociale bubble te switchen. Dat wisselen zorgt voor een enorme behoefte aan mobiliteit en juist dat is één van de belangrijkste pijlers van onze moderne cultuur. Onze mobiliteit geniet meer verering dan een God, om het even welke, ooit heeft bereikt.
Omdat mensen geen klonen zijn maar individuen met verschillende genen, opvoeding, culturele achtergronden en omstandigheden zijn er verschillen. En omdat iedereen zich graag als een eigen persoonlijkheid wil profileren, worden de verschillen vanzelf groter. Zelfs binnen bubbles, maar er zijn grenzen. Als verschillen te groot worden krijgen bubbles de neiging tot zuivering en nivellering. De regels worden tot normen verheven. De ergste uitbijters worden er uitgegooid en de overblijvers gaan zich sterker uniformeren. Eerst niet te opvallend met speldjes en insignes, dan met stropdassen, mutsen en hoeden. Vervolgens komt er een eigen taaltje en ontstaan liederen, slogans, vlaggen en banieren. Uiteindelijk wordt onze samenleving gekenmerkt door een wildgroei van identiteitsvlaggen behorend bij talloze bubbles. Dit uiterlijk vertoon vormt net als de mobiiteit een belangrijke pijler van onze moderne cultuur en samen trekken die twee pijlers een groot deel van de economie.
Afscheidingsbewegingen veroorzaken aanvankelijk frictie en concurrentie, maar na enige tijd vinden de uitgestotenen een eigen sociale niche en vormt zich een eigen nieuwe bubble. Dit proces herhaald zich eindeloos en is vergelijkbaar met de biologische evolutie van soorten en met het ontstaan van een steeds grotere biodiversiteit.
Is het dan waar dat de bubbles tegenwoordig zo sterk in zichzelf gekeerd zijn dat ze niet meer met anderen communiceren? Ja en nee. De communicatie tussen bubbels is principieel heel anders dan tussen afzonderlijke mensen. Bubbles discussiëren onderling niet met argumenten en niet met bewijsvoering op basis van feiten.
Het uiterlijk vlagvertoon dat behoort bij onze bubbles accentueert de verschillen en verschillende bubbles zetten zich tegen elkaar af en bestrijden elkaar om status, privileges, bezit en macht. Verschillen tussen elkaar beconcurrerende bubbles worden steeds sterker aangedikt. Soms gaat men daarbij heel vèr. zoals bij motorbendes, kukuksclan, hooligans, ISIS strijders en neofascisten. Het lijkt er op dat de uniformiteit en het uiterlijk vertoon daarvan via gesynchroniseerde rituelen, gepaard gaat met meer vijandigheid naar buiten. Een sliert van honderd motorfietsen met getatoeëerde No surrender-leden straalt bijna net zo veel agressie uit als de militaire parade in Noord Korea. Soms, zoals bij religieuze gewaden of officiële kleding van rechters, professoren, edellieden en ministers dient de uiterlijke uniformiteit slechts het uitstralen van superioriteit. Men identificeert zich met het gezag of een machtige groep. Vaak gaat bubbleprofilering een onderdeel vormen van een traditie en wordt het ingebed in strakke rituelen. Rituelen zijn de duurzaamste dragers van een cultuur. Ze gaan honderden jaren onveranderd mee. Op den lange duur, als de bubbles uitsterven, willen de rituelen ook wel eens verwateren. Het colbert met de stropdas zoals dat tegenwoordig alleen nog bij de zuid-as bubble gedragen wordt, is een mager restant van het uniform der rijke edellieden en de schutters van de nachtwacht zoals Rembrandt die in 1642 schilderde.
Het blijft lang niet altijd bij een onschuldig uitdijende folklore met steeds meer verschillende bubbles. De groeiende bevolking en de toenemende consumptie leidt vrijwel altijd tot een vorm van schaarste van bestaansmiddelen en veroorzaakt dan rivaliteit. Bij toenemende rivaliteit neemt de uniformiteit en de profilering toe en vroeger of later gaat dat over in propaganda waarmee men elkaar zwart maakt en zichzelf verheerlijkt. Propaganda heeft de neiging te escaleren en uiteindelijk leidt dat tot gewelddadige conflicten en denk maar niet dat dit uitzonderlijk is.
Propaganda schuilt in heel veel dingen en is zo alom tegenwoordig en veelvormig dat we het vaak niet door hebben. Het zit in bijna alle reclame, in nieuwsberichten en een groot deel van onze handel en politiek is er mee doorspekt. Indien een toekomstig geschiedschrijver onze hedendaagse cultuur zou moeten typeren, zou die na mobiliteit en bubbleprofilering zeker de reclame en de propaganda als belangrijkste kenmerken noemen.
Propaganda als principe is echter al oeroud. Omdat onze ontwikkeling al meer dan 50.000 jaar gekenmerkt wordt door oorlogen die allemaal voorafgegaan zijn door een periode met escalerende propaganda, heeft het zich geperfectioneerd. Het is dé communicatie tussen rivaliserende bubbles en in plaats van wisseling van argumenten richt het zich op prikkeling van onze aangeboren emoties, zoals angst voor het vreemde, jaloezie, wraak en trots. Het zet al eeuwenlang de tegenstelling tussen wij en zij aan en leidt uiteindelijk tot blinde haat en strijdlust om het kwade uit te roeien. Propaganda richt zich op de onderbuik en heeft meer invloed dan we denken. In mijn laatste boekje “In zeven dagen” beschrijf ik propaganda dan ook als het belangrijkste raakvlak tussen biologische en culturele evolutie.
Op grond van deze wetmatigheid is het te verwachten dat de bubble van de lineaire economie in een steeds ernstiger conflict zal geraken met de opkomende bubble van de circulaire economie. De columns die Jan Jonker in zijn bundeling Nieuwe business modellen heeft verzameld staan nog maar aan het begin. Vrijwel zeker zal de bubble van de fossiele energie in oorlog komen met de bubble van duurzame energie. Daar zitten we met Trump als boegbeeld al midden in de fase van escalerende propaganda. De voortgang van dit proces zal vrijwel onvermijdelijk tot stevige confrontaties leiden en tegen wil en dank maak ik er als columnist in Duurzaamnieuws ook deel van uit.
Het griezelige is dat, hoewel het principe al oeroud is, de kwaliteit van de propaganda zeer sterk is toegenomen. Door moderne communicatietechnieken, massamedia, omvangrijke databases, algoritmes en professionele gedragspsychologie wordt de propaganda sterker, geraffineerder en effectiever. Via framing en fake nieuws en via veelvuldige herhaling van beelden worden onze emoties aangesproken en worden we onbewust gemanipuleerd.
Dat is een beangstigend beeld en eerlijk gezegd maak ik me dan ook meer zorgen om de toenemende macht van propaganda dan om de neiging om ons in bubbles van gelijkgestemden op te sluiten. Desondanks wens ik een ieder die zich in de bubble van Duurzaamnieuws thuisvoelt een gloedvol nieuwjaar toe met veel actie.
Han Blok
