Boaventura de Sousa Santos, foto © CES – Centro de Estudos Sociais
De wereld verkeert in een diepe crisis. Tegelijk wil men ons doen geloven dat het neoliberale groeimodel het enig mogelijke is. De Portugese socioloog Boaventura de Sousa Santos prikt die mythe door en maakt er zijn missie van om een kennisprogramma van alternatieven uit te bouwen. Hoog tijd dat de universiteiten ramen en deuren openen om alternatieve kennis binnen te laten, aldus de Sousa.
Boaventura de Sousa Santos is een monument in de sociale wetenschappen. Hij is hoofd van het departement Sociologie aan de Universiteit van Coimbra, Portugal maar het grootste deel van het jaar is hij onderweg, nieuwe werelden aan het verkennen. Van augustus tot december is hij op reis in de VS en Latijns-Amerika, de andere helft van het jaar reist hij door Europa. Hij is een van de grondleggers van het Wereld Sociaal Forum en medewerker van het progressieve platform Transform Europe.
Vind jij goede en onafhankelijke informatie over een duurzame en klimaatveilige toekomst belangrijk? En helpt Duurzaamnieuws.nl je daarmee? Help ons dan met een donatie. Dank je wel.
Liever eerst een tijdje volgen? Meld je dan aan voor de gratis nieuwsbrief.
Zeven fundamentele bedreigingen voor de samenleving
Volgens de Sousa is de huidige crisis anders dan vorige, omdat hij een alles omvattend en permanent karakter heeft aangenomen en de verklaring geworden is voor alles wat slecht gaat. De hele sociaal-democratie in Europa wordt afgebouwd in naam van de crisis. Het is een crisis die voorgesteld wordt als een schuldencrisis van de soevereine staten maar die in feite een financiële crisis is van een systeem dat volkomen kleptocratisch en crimineel is. Een crisis veroorzaakt door een gedereguleerd financieel kapitaal dat speculeert met de miserie van de mensen. Hoe meer landen er bankroet gaan, hoe meer dit systeem zich verrijkt.
En de gevolgen daarvan gaan niet enkel over getallen maar over mensenlevens: mensen die hun werk verliezen, hun huis verliezen, die zelfmoord plegen. Boaventura de Sousa ziet zeven grote bedreigingen die tegelijk uitdagingen zijn om die trend te keren.
De eerste bedreiging is de desorganisatie van de staat. De staat is een instantie die voor een zekere veiligheid en bescherming zorgt. Op basis van harde sociale strijd van het volk en de arbeidersklasse hebben mensen in het verleden rechten verworven. Die rechten gaven toegang tot consumptiegoederen, onderwijs, gezondheidszorg en werkloosheidssteun. Alles wordt nu geprivatiseerd en ondergeschikt gemaakt aan de logica van de markt. Dat is een reële bedreiging want we hebben vandaag geen alternatief voor dit concept van de staat.
De tweede bedreiging is de destabilisering van de democratie. Na WOII is er een spanning gegroeid tussen democratie en kapitalisme. Zolang het financiële kapitaal gereguleerd was en er publieke dienstverlening was door de staat, had je een klimaat waarin de sociaal-democratie kon gedijen.
Er is vandaag niets meer dat het kapitalisme aan banden legt, het laat zijn ware aard zien en die is destructief: het vernietigt de rechten van mensen, hun toekomstperspectieven, de natuur, en dit enkel met het doel om meer winst te maken. Volgens de Sousa is dit het einde van de democratie zoals we die tot nog toe gekend hebben.
De derde bedreiging is het vermarkten van de kennis. Kennis moet geld opleveren. Universiteiten investeren veel meer in biotechnologie dan in humane wetenschappen omdat dit meer opbrengt. Maar de impact daarvan op de samenleving is nauwelijks te schatten. Ook het Europese programma Horizon 2020 is een voorbeeld van die dominantie van de technologie.
De vierde bedreiging is de vernietiging van de natuur. Het kapitalisme verlegt vandaag een volgende grens en speelt met de draagkracht van de natuur. Hoezeer de natuur onder druk staat zien we voortdurend in de extreme natuurrampen. Ook daarin speelt de ongelijkheid: in de VS is er geld om de schade van Katrina te herstellen, Bangladesh heeft geen geld om zijn inwoners te beschermen. De vernietiging van de natuur betekent de vernietiging van de bestaansmiddelen van talloze mensen op het platteland.
De vijfde bedreiging is de devaluatie van de arbeid. Arbeid was in de Europese samenlevingen het instrument om toegang te krijgen tot burgerschap. Op basis van hun arbeid kregen ze ook rechten en professionaliseerden ze zich. Vandaag is werk – als een instrument voor burgerrechten – volkomen geërodeerd. Werk wordt precair en vakbonden worden afgebouwd.
70 procent van de wereldeconomie is informeel en er gaapt een steeds grotere kloof tussen betaald en onbetaald werk. Een jonge afgestudeerde die uren, dagen en nachten doorbrengt met CV’s klaar te maken en te solliciteren, accumuleert niet-betaald werk. Al de uren dat je onderweg bent naar je werk en in de file zit, is onbetaald werk. Je bent geen 8 uur per dag met je werk bezig, maar 12 of 14 uur.
De zesde bedreiging is de criminalisering van het sociaal protest. Meer en meer vaardigen regeringen wetten uit die mensen verbieden om nog op straat te komen, zelfs voor vreedzame protesten. In Latijns-Amerika beroepen regeringen zich op de antiterrorismewetten om protesten van inheemse volkeren tegen de invasie van multinationals in hun territoria te blokkeren.
De zevende bedreiging is de kolonisering van de hoofden en van alles wat anders is. Het racisme neemt vandaag nieuwe gedaantes aan. Er groeit een cognitief racisme, geen racisme van de huidskleur maar voor andere visies. Islamofobie is zo’n racisme. Racisme is meestal een reactie ten aanzien van iemand die je ofwel als minderwaardig beschouwt, ofwel als gevaarlijk. En meestal alle twee.
Boaventura de Sousa: “Al deze bedreigingen en kritieken die ik hier geschetst heb, komen voort uit een andere visie, een kijk die haaks staat op het hegemonische discours. Het zijn allemaal thema’s die op de agenda gezet zijn door sociale bewegingen en groepen die uitgesloten zijn van het dominante model.
Er zijn talloze vormen van verzet tegen dit systeem maar de media geven daar heel weinig zichtbaarheid aan. Het is een “sociologie van het afwezige”, een grote zwarte vlek. Vaak wordt er lokaal aan alternatieven gewerkt, maar omdat die geen zichtbaarheid krijgen, denkt men ook dat die er niet zijn. Er is een zekere verzwakking of uitputting van de alternatieven, als je kijkt naar wat bijvoorbeeld het Wereld Sociaal Forum was. Ik denk niet dat je voor dit cluster van problemen een uitweg kan vinden via de directe politiek. Die is niet geschikt om dit soort problemen aan te pakken. We moeten dringend werk maken van een ander kennissysteem. We hebben niet alleen alternatieven nodig, maar ook een alternatief denken over alternatieven. We moeten kijken door een nieuwe bril.”
In de manier waarop we met de crisis omgaan, ook die in Griekenland, domineert een eenzijdige marktgerichte visie. Het risico daarvan is, dat er met de andere landen van Europa het zelfde gaat gebeuren wat er met Griekenland gebeurt. Het neoliberalisme laat geen ruimte voor sociaal beleid. De privatisering zal verder oprukken en men begint bij de zwaksten, in casu Griekenland, maar die trend zal zich volgens de Sousa ook doorzetten in Frankrijk, Duitsland en de landen van Noord-Europa.
De meeste politici in Europa weten perfect waar ze mee bezig zijn, zegt hij. Barroso was zich wel degelijk bewust van de lijn die hij verdedigde, net als Junker. Ze zullen ook beloond worden voor het zo mooi in de pas lopen. De VS gebruikt ook Europa om dit model te implementeren. De grote namen Mario Monti, Mario Draghi en Victor Halberstadt komen allemaal van Goldman Sachs, vertelt de Sousa. Volgens hem is de crisis een bewuste strategie om het sociale beleid kapot te maken, te beginnen bij het zwakste land.
De Sousa: “De VS zijn erop uit de opkomende economieën te vernietigen. Ook Europa hebben ze een serieuze slag toegebracht met de crisis in Oekraïne, die volledig geprovoceerd is om Rusland te treffen. Ook de halvering van de olieprijs was daarop gericht. China direct treffen is moeilijker, maar ze kunnen wel de toeleveranciers van China treffen, een aantal landen in Latijns-Amerika.”
“We moeten ruimte creëren voor alternatieven. Trouwens, je ziet ook dat het kapitalisme nooit alles in zijn greep kan hebben, anders had er niet zoiets ontstaan als Podemos of de overwinning van Syriza.”
En: Als we niet bouwen aan interculturele relaties en als we alle diversiteit als een pletwals vernielen en onze macht gebruiken om onze positie steeds door te drukken en op te leggen, met een visie die enkel gericht is op de markt en op een neoliberal model, dan betekent dat gegarandeerd oorlog.
Maar er is een andere weg en dat is de weg van de alternatieven. Die zijn talrijk aanwezig, in India, Azië, Latijns-Amerika, Afrika. Maar je moet ze uitleggen en begrijpbaar maken, je moet ze zichtbaar maken.”
Lees hier een samenvatting van de lezing die de Sousa gaf in Louvain La Neuve.
