Er worden veel artikelen geschreven over het vertrouwensverlies in de politiek en in politieke instituten. Dit gebeurt in een tijd waarin maatschappelijk en internationaal de chaos lijkt toe te nemen. De weg naar een duurzame en vreedzame samenleving dreigt uit het zicht te raken. Dat maakt een nieuwe politiek urgent. Gelukkig biedt de situatie ook kansen voor veranderingen ten goede.
In drie paragrafen wordt een analyse gemaakt: (1) waar komt het verlies aan vertrouwen vandaan, (2) waarom is het urgent om nu met maatregelen te komen en (3) welke visie en welke concrete maatregelen kunnen de maatschappelijke veerkracht vergroten en uitzicht bieden op een betere samenleving.
1
In 2010 schreef de bekende Engelse publicist Tony Judt dat we een periode van angst zijn binnengetreden. En ook onzekerheid is de Westerse democratieën binnengeslopen. Er is angst voor terrorisme dat met aanslagen onze leefwereld is genaderd. Persoonlijke veiligheid is een belangrijk politiek punt geworden, zonder dat de politiek er veel aan kan doen. Persoonlijke veiligheid dient ook als schamele vervanging van de afbrokkelende welvaartsstaat.
Ook op sociaaleconomisch terrein neemt de onzekerheid toe. De flexibilisering van de arbeidsmarkt werkt door in de voortdurende stelselwijzigingen in de sociale verzekeringen. Voorbeelden zijn: de gang van zaken rond de ZZP-wet, afschaffing van de ABWZ en chaotische toestanden bij de belastingdienst en de UWV. Het verdwijnen van veel vaste arbeidscontracten, de dreiging van werkloosheid en de voortdurende reorganisatieprocessen geven veel mensen de indruk dat zij er niet meer toe doen.
Als zoveel factoren een rol spelen is het indelen van mensen in categorieën als middenklasse, onderklasse, of witte blanke man weinig zinvol. Het gaat hier om meer samengestelde kenmerken waardoor de machteloosheid, het gevoel van gebrek aan controle over de eigen leefsituatie en de ervaren onrechtvaardigheid van overheidshandelen worden gevoed.
Dit alles speelt zich af in een maatschappij die verder individualiseert en die nieuwe competenties vereist om maatschappelijk te kunnen functioneren.
2
Een vloeibare samenleving noemt de Engels Poolse socioloog Zygmunt Bauman een samenleving die zo snel verandert dat er geen nieuwe routines of gebruiken kunnen ontstaan. Mensen verliezen controle door de veelheid van neoliberale systeemveranderingen, gericht op een zo klein mogelijke overheid, met meer markt (privatisering) en veel bezuinigingen op de welvaartsstaat. Voor een groot deel van de bevolking speelt de (financiële) vraag: kan ik (straks) nog mijn huis/zorg/oude dag betalen, met een lager inkomen en kosten die stijgen, heb ik nog een baan die zekerheid biedt. Daardoor zijn mensen vatbaar voor manipulatie door handelaren in angst, of ‘mensenvangers’. Dat zijn de populisten die (sociale) media en politiek gebruiken voor hun eigen bekendheid, populariteit of politiek gewin.
De onzekerheden worden gebruikt om met politieke oneliners de kiezer van de echte oorzaken af te leiden. De Brexit is een duidelijk voorbeeld. Er is een gevoel van onbehagen, maar dit wordt niet gericht op ondernemingen, werkgevers, of op de Britse staat, maar op de EU en immigranten als gemakkelijke zondebokken.
Dit speelt ook bij het klimaatdebat. Hoewel de meeste mensen kunnen waarnemen dat klimaatverandering daadwerkelijk optreedt, is er enerzijds een situatie dat ‘we nog maar moeten zien of die voorspellingen uitkomen’ (het door populisten gevoede wantrouwen tegen wetenschap) en is er anderzijds een te gering gevoel van urgentie bij grote delen van de bevolking waar het gaat om het nemen van concrete maatregelen. Zowel het ondermaatse overheidsbeleid als het roepen van de eerder genoemde mensenvangers, verhinderen een goede aanpak, terwijl duidelijk is dat de urgentie groot is.
3
Hoe krijgen we dat vertrouwen terug, hoe krijgen we weer controle over ons leven zodat we over de toekomst na kunnen denken. De Belgische socioloog Mark Elchardus formuleert een aanpak: “Het onbehagen is niet alleen een gevolg van een reeks concrete, aanwijsbare problemen, maar ook en vooral van een gebrek aan een verhaal dat de zorgen van de mensen koppelt aan een duidelijke opvatting over een betere samenleving. Het is ten gevolge van het ontbreken van zo’n verhaal dat partijen van het onbehagen de meest onpraktische dingen kunnen voorstellen zonder te worden weggelachen. Een goed verhaal heeft drie ingrediënten: (1) het raakt rechtstreeks de zorgen, verzuchtingen, belangen van de mensen, (2) het geeft aan waarom het realiseren van dat verhaal een stap is in de richting van een goede en rechtvaardige samenleving voor iedereen, en (3) het geeft een idee van hoe die stap concreet zal worden gezet.”
Dit is wat mij betreft de belangrijkste opgave voor de nabije toekomst. Hoe maken we een geloofwaardig progressief toekomstbeeld. We hebben met het Platform DSE een plan gemaakt voor een transitie naar een betere samenleving. Ik denk dat de 10 punten ervan een goed uitgangspunt vormen voor een nieuw groot verhaal. Aan dit verhaal kunnen ook goed concrete maatregelen gekoppeld worden. Maatregelen die te maken hebben met vermindering van de inkomensongelijkheid, met versnelling van de energietransitie, met meer aandacht voor natuur en met meer mogelijkheden voor een maatschappelijk debat waarin men naar elkaar luistert.
John Huige
Lees de hele analyse op platformdse.org