Een paar jaar geleden schreef ik dat de ontmenselijking van onze samenleving niet meer te stoppen was. Sindsdien is ze alleen maar verder geklommen in de hitlijsten van ellende. In de steeds schaarser wordende onafhankelijke media en forums van de vrije delen van de wereld wordt er volop over gespeculeerd. Maar dat lijkt een achterhoedegevecht te worden. Een steeds groter deel van de media is inmiddels in handen van partijen die geen enkele affiniteit hebben met het vrije woord. En soms zelfs niet eens met de waarheid.
Beelden uit Oekraïne en Gaza zijn de dagelijkse aanblik van de steeds verder oprukkende ontmenselijking. Beelden, die ontstaan uit een sinister cynisme van leiders die oorlog nodig hebben om aan de macht te blijven. Poetin en Netanyahu zijn er meester in, Trump leert snel. Xi speelt slim de derde hond. En de rest van de wereld heeft het nakijken of kijkt de andere kant op.
De moraal in het verhaal
Het lukt ze door de heersende moraal ongeldig te verklaren. Menselijkheid, die gericht is op de onaantastbaarheid van leven en een eerlijke verdeling van welzijn en welvaart, gaat uit van ethische waarden die bescherming, vrije expressie en vrije keuzes van mensen voorop stellen. In een democratie is controle op de macht gebaseerd op die waarden. Door de moraal uit het verhaal te halen staat die controle met de mond vol tanden en met lege handen. De macht hanteert nu een andere taal en een nieuwe logica waarin geen plaats meer is voor humane ethiek. Zelfs niet als het gaat om medische hulp aan kinderen die slachtoffer van een genocidale oorlog zijn. Een begrip als genocide heeft alleen betekenis binnen een cultuur waarin een mensenleven waarde heeft. Niet waar alles ondergeschikt is aan het behoud van macht.
Macht heeft geld nodig. En kennis.
Het was Margaret Thatcher, de eerste vrouwelijke premier van het Verenigd Koninkrijk, die in 1979 begon met het verleggen van geldstromen die bestemd waren voor het welzijn van de samenleving, naar het bedrijfsleven. Ze legde het fundament voor een neoliberale economie, die inmiddels tot ongekende ongelijkheid in inkomen en kapitaal heeft geleid, die een bron is waar de nieuwe absolute heersers zich aan laven en die mensen reduceert tot koopvee.
Een effectieve hoeksteen van dat fundament was het ondermijnen van het onderwijs. Kwalitatief onderwijs werd onbetaalbaar voor de massa, algemeen onderwijs werd uitgekleed tot op het bot. Zo bleef topkennis binnen de eigen gelederen en werd de massa steeds onwetender. Dat maakte niet alleen de kenniskloof binnen de samenleving schier onoverbrugbaar, maar ook die tussen politiek en bedrijfsleven.
Bijna, bijna gooide het internet roet in het eten door kennis vrijwel onbegrensd beschikbaar te maken. Totdat een paar techbiljardairs daar paal en perk aan stelden met hun geld, hun monopolies en hun algoritmes, en natuurlijk met de hulp van een legertje verspreiders van nepnieuws.
En bijna, bijna kreeg de klimaatbeweging voldoende invloed om aan de belangen van de macht te gaan knibbelen. Totdat een pandemie en een paar oorlogen de aandacht afleidden van de aankomende ecologische catastrofe en de focus kon worden verlegd naar angst voor de dag van morgen en de buur uit een andere cultuur.
Verdelen om te heersen
Macht deelt niet. Ze verdeelt, en wel haar tegenstand. Vrijwel alle kritiek op de rechtse neoliberale economie van de heersende macht wordt onderbouwd – zowel in politiek als in de klimaat- en duurzaamheidbeweging – met uitgebreide wetenschappelijke argumenten, omdat zowel de problematiek als de oplossingen te complex voor woorden zijn geworden. Bedenk dan dat voor een denkniveau, dat nodig is om zulke complexiteit een beetje te begrijpen, (onder andere) een IQ van minstens 120 vereist is, dat ongeveer 9 procent van de bevolking over zulke intelligentie beschikt, en dat een groot deel van die mensen de neoliberale economie juist aan de gang houdt. Dan is het niet verwonderlijk dat links en de milieubeweging geen deuk in een pakje biologische boter slaan. Want de overkant bedient zich van simpele oneliners die de hele bevolking kan begrijpen en die inspelen op hun directe angsten en zorgen, of ze nu waar zijn of niet. Soms hoeft ze niet eens iets te doen. De verdeeldheid onder de linkse en groene beterweters is net zo effectief. En het aantal afhakers in de discussie, omdat ze inmiddels alle vertrouwen in politiek en bestuur hebben verloren, doet de rest.
Vooruitgang in dienst van de ontmenselijking
We consumeren ons te pletter in dienst van de vooruitgang. En daarmee financieren we onbewust, onbedoeld of onontkoombaar, onze eigen ontmenselijking en de beperking van onze vrijheid. De ontwikkeling van de grootste bedrijven in de VS illustreert dat.
Apple, de grootste onderneming van dit moment, heeft in 2025 een beurswaarde van ongeveer $3,7 biljoen, terwijl de waarde van IBM in 1975 (toen het grootste bedrijf in de VS) geschat wordt rond de $32 miljard. Apple anno 2025 is dus ruim honderd keer zoveel waard is als IBM in 1975, terwijl de hele economie in de VS in die periode ongeveer 10 maal groter werd.
Er vond ook een verschuiving plaats naar sector: in 1975 waren zes van de tien grootste bedrijven in de wereld oliebedrijven. In 2025 is er dat nog maar één (Saudi Aramco), de rest zijn Amerikaanse techbedrijven.
Dat heeft ook gevolgen voor hun invloed: de gezamenlijke beurswaarde van de tien grootste Amerikaanse bedrijven in 2025 (Apple, Microsoft, NVIDIA, Amazon, Alphabet (Google), Meta Platforms (Facebook), Berkshire Hathaway, Tesla, Eli Lilly en Visa) bedraagt ongeveer $20,5 biljoen ($20.500 miljard). Het Amerikaanse bbp (het totale verdiende inkomen) in 2025 bedraagt ruim $29,2 biljoen. Dit betekent dat de top 10 qua waarde bijna 70% van het hele Amerikaanse bbp vertegenwoordigt, een extreem hoge concentratie vergeleken met eerdere periodes, en ongekend in de geschiedenis.
Lang waren het de oliebedrijven, profiterend van de honger naar energieslurpende producten, die de dienst uitmaakten. Maar die rol is nu overgenomen door technologie, waarmee de samenleving wordt gestuurd en de macht mee wordt gesteund. En ook die technologie maakt de samenleving steeds onmenselijker.
Die trend wordt onder andere zichtbaar, wanneer je de communicatie tussen mensen in de tijd volgt: van persoonlijk, naar telefoon (alleen gesproken), tot scherm en social media (via tekst), nu uiteindelijk zelfs niet meer tussen mensen onderling, maar tussen mens en AI algoritme dat zich als mens voordoet. Met een explosieve toename van de mogelijkheid tot manipuleren van informatie. Ook de informatie die we zelf vrijwillig inleveren terwijl we al die digitale media gebruiken.
Het gaat steeds sneller. Het gebeurt terwijl ik dit stukje tik.
Ontmenselijking in dienst van de macht
Het verlies aan mensenlevens beschouwen als bijkomende schade in een oorlog is één extreme vorm van ontmenselijking. Mensen reduceren tot een bedreiging voor de samenleving, op basis van herkomst of religie, of op basis van legale status, of welke categorisering dan ook, ontmenselijkt net zo goed. Net als mensen ondergeschikt of ongewenst verklaren, zoals zogenaamde manfluencers in de slipstream van de Amerikaanse president propageren als ze over vrouwen of mensen met een zelfgekozen sexuele identiteit spreken. Ontmenselijking begint waar de heelheid van menselijke waardigheid wordt aangetast. En autoritaire macht past ze toe om vrijheid en democratie te ondermijnen.
Met de technologie en het geld van een kleine groep dominante techbedrijven die zich achter de macht scharen worden hele groepen in gecontroleerde massamedia gereduceerd tot risico voor de samenleving. De zelfde media worden ingezet om critici de mond te snoeren en sociaal te isoleren. Zoals Twitter dat door Elon Musk werd omgevormd tot het gecensureerde X, de Washington Post die door Jeff Bezos van Amazon tot een rechtse spreekbuis werd gemaakt die kritische journalisten ontslaat. Dat alles onder aanvoering van een Amerikaanse president die alles wat hem niet bevalt tot nepnieuws bombardeert.
De censuur in de VS beperkt zich niet tot de media. Ook boeken worden getroffen, zoals ‘The Handmaid’s Tale’ dat momenteel is verboden of uit bibliotheken is verwijderd in Texas, Florida, Missouri en Virginia (en beperkt in veel andere staten). ‘1984’ is verboden of verwijderd in Florida en Georgia en komt in nog veel meer staten onder vuur te liggen. In beide boeken wordt een dystopische samenleving beschreven, zoals die nu in de VS werkelijkheid dreigt te worden. Zelfs in Nederland neemt de agressie tegen door rechts ongewenste boeken en auteurs toe.
Ten slotte wordt de oorlog verklaard aan de nieuw benoemde vijanden, binnen en buiten de eigen samenleving en is oorlog zelf het instrument om de macht volledig in handen te nemen en te houden. Waarmee de cirkel rond is.
Kunnen we die cirkel nog doorbreken? We blijven hopen omdat het kan, schreef ik in 2022. Dat moet ik aanscherpen. Hopen is onze laatste strohalm geworden. Ik kan er nu nog over schrijven. Laat het niet zover komen dat we er alleen nog maar over mogen dromen – als dat straks ook niet via gedwongen AI-koppeling wordt gecontroleerd. Niets onmenselijks is ons mensen vreemd, ten slotte.
Peter van Vliet
Blijf op de hoogte met de nieuwsbrief. Meld je hier aan.
( Je kunt ons ook steunen door lid te worden of te doneren )
