Hoe trekken we het sociale klimaat duurzaam uit de crisis?

Niet alleen de atmosfeer warmt snel op, ook ons sociale klimaat verkeert in crisis en verhit. De samenleving wordt in snel tempo instabieler dan we in lange tijd hebben gezien. Daar zijn meerdere oorzaken voor aan te wijzen, maar de centrale vraag is natuurlijk: hoe komen we weer terug in een duurzaam sociaal evenwicht?

Er zijn inmiddels bibliotheken volgeschreven over de oorzaken van de klimaatcrisis: onze groeidrang (of groeidwang), het economisch en financieel systeem, de politiek, onze overconsumptie. Onze aantallen niet te vergeten.

Als afgeleide daarvan maken we nu een pandemie mee, waarvoor ook al decennia lang is gewaarschuwd, die ons nu met de neus op de feiten drukt en die angst en onrust veroorzaakt.

Crisis is niets nieuws

Een van die feiten is dat deze crisis zich al geruime tijd aan het ontwikkelen was, in grote, andere, delen van de wereld. Het is die crisis waar al die vluchtelingen een uitweg voor zoeken. Die crisis die we liever niet wilden zien, en die ons nu zelf vol in het gezicht raakt. 

Maar crisis is ook van alle tijden en de geschiedenis, als die zichzelf al niet herhaalt, beweegt in golven. We hebben een golftop van rust en welvaart achter de rug en we zien iconen van die wereld afbrokkelen en in hun tegendeel veranderen. Ook dat zorgt voor angst en onrust.

Onze jongere generaties zijn in de rust en welvaart van die golftop opgegroeid. Ze zijn gepamperd en beschermd als nooit tevoren. Dat geeft ze een gevoel alsof de hele wereld om hen draait. En zo reageren er nu ook veel: we moeten wel kunnen blijven feesten, hoorde je op het NOS-journaal zeggen. De samenleving is om van te nemen, niet om aan te geven. De maatschappij moet voor ons zorgen.

Complex en onvoorspelbaar

En om het nog ingewikkelder te maken hebben we een systeem laten ontstaan dat zo complex is geworden, dat niemand – en dan ook echt niemand – meer kan overzien wat de uiteindelijke gevolgen van gebeurtenissen gaan zijn. Er is een systeem gegroeid dat door die enorme complexiteit een eigen gedrag gaat vertonen, waar individuele personen nauwelijks nog invloed op hebben.

De massa aan data uit dat systeem wordt 24 uur per dag via alle media op ons netvlies geprojecteerd. Mensen die naar verklaringen zoeken vinden in die datastroom altijd wel een paar boodschappen die ze tot een eigen werkelijkheid aan elkaar kunnen plakken. Waarheid en werkelijkheid zijn niet langer zo maar herkenbaar. Meningen overschreeuwen feiten. Dat zorgt voor nog meer angst en onrust.

Vanuit de onderbuik

Het gedrag van mensen wordt vooral gestuurd door emotie. Angst en onzekerheid hebben grote invloed op hun beleving en gedrag. Dat zorgt een politiek dilemma: draagvlak vinden bij kiezers voor rationele beslissingen die vertrouwen en rust terugbrengen, terwijl de onderbuik van die kiezers wordt bestookt door groeperingen die juist floreren in chaos.

Er is maar een conclusie die je hieruit kan trekken: er zijn geen simpele oplossingen. Geen quick fixes. 

Wel duidelijk is dat, om het tij te keren, je de richting van de stroom die hiertoe heeft geleid, moet omdraaien. Als je altijd hetzelfde blijft doen kun je geen verandering verwachten. 

Voorbij de schuld naar een oplossing

Een menselijke reflex als er iets misgaat, is zoeken naar een schuldige. In dat verband las ik laatst een aardig voorbeeld hoe je verandering kan brengen in schijnbaar hopeloze situaties. Zoals koppensnellers er toe brengen om met moorden te stoppen in een eeuwige cyclus van wraak en weerwraak.

Een belangrijk onderdeel van dat proces is stoppen met praten over oorzaken. Geen verhalen meer vertellen die de agressie levend houden, zoals over de wandaden van de buurstam. Daarmee verzwakt en verdwijnt de wraakreflex. En geef sociale status aan wie bijdraagt aan de oplossing, niet aan de meeste schedels voor de deur.

Kleinschaliger en dichterbij

Een andere manier om de richting van de stroom te keren is het versimpelen van de samenleving. Werken aan kleinere, in plaats van grotere schaal. Aan het leed aan de andere kant van de wereld kun je meestal weinig doen, maar je buren kun je helpen. Daarvan zie je resultaat en dat geeft voldoening. Dat speelt zich binnen de menselijke maat af.

Voor de economie en het effect op het klimaat geldt hetzelfde: een lokale organisatie is uiteindelijk veel stabieler en milieuvriendelijker. Ook al omdat processen zich binnen menselijke afstand afspelen en ook emotioneel raken. 

Ik weet het, het is geen instant-oplossing. Maar als we ons perspectief omkeren en daarnaar gaan handelen, komt die verandering gegarandeerd op gang. Het kan, maar we zullen het zelf moeten doen.

Peter van Vliet