We horen het vaak: de economie moet groeien. Zo niet, dan ondervinden we daar met z'n allen de gevolgen van. Daarmee is onze drang tot groei verworden tot een dwang tot groei: het is geen keuze meer, maar bittere noodzaak. De vraag waarom dit zo is, wordt zelden gesteld en de centrale rol van geld en rente daarin is bij velen onbekend. Meer bekendheid met de werking van ons geldsysteem is daarom van groot belang. Want zolang we niet begrijpen hoe de huidige manier van creatie van geld onze samenleving onder druk zet, vinden we ook geen oplossing.
Groeidwang begint bij geldcreatie
Op hoofdlijnen werkt dat als volgt. Je hebt de reële economie (de productie en levering van goederen en diensten) en de financiële markten (het geheel van beleggingen en speculatie). Geld ontstaat wanneer een participant in de reële economie een lening afsluit, bijvoorbeeld om te investeren in machines. Op dat moment wordt op de rekening van dat bedrijf geld bijgeschreven. Veel mensen denken dat de financiële instelling dit geld ergens anders vandaan haalt (bijvoorbeeld uit spaartegoeden), maar de werkelijkheid is anders. Het geld wordt op het moment van afsluiten van de lening gecreëerd door het uit het niets op de rekening bij te schrijven en te verkopen als een schuld. Vrijwel al het geld dat bestaat, is op deze manier in omloop gebracht.
Als de lening na verloop van tijd weer wordt terugbetaald, wordt het gecreëerde geld weer aan de reële economie onttrokken en is het saldo tussen geldcreatie en geldvernietiging in feite nihil. Daar is echter niet alles mee gezegd. Over de lening dient immers rente betaald te worden, terwijl het geld daartoe niet gecreëerd is. Dit rentebedrag moet door de participanten in de reële economie bijeengebracht worden door inkomsten te genereren. Bij een langlopende lening betekent het al gauw dat het bedrijf de lening in tweevoud (aflossing plus rente) terugbetaalt. Commerciële banken scheppen dus geld uit het niets, worden daarvoor beloond met geld uit de reële economie en krijgen het gecreëerde bedrag uiteindelijk weer terug.
De paradox: geldcreatie leidt tot schaarste aan geld
Geldcreatie is het alleenrecht van de banken. Zolang zij het rentebedrag dat zij als beloning voor hun diensten ontvangen weer in de reële economie besteden, blijft dit als geld in omloop. De commerciële banken (en overigens ook andere instellingen) beleggen echter op steeds grotere schaal hun inkomsten op de financiële markten. Daardoor komt de rente die aan de reële economie is onttrokken niet opnieuw in die reële economie beschikbaar. Er vloeit dus geld weg uit de reële economie. Dat leidt uiteindelijk tot een situatie van schaarste: de omvang van de gezamenlijke schulden is groter dan de totale hoeveelheid geld. Anders gezegd: er is in de reële economie een tekort aan geld om aan gezamenlijke rente- en aflossingsverplichtingen te voldoen.
In feite moet de samenleving steeds harder werken om geld te vergaren dat nodig is voor het betalen van schulden en rente. Dat kan alleen als men erin slaagt de inkomsten aanzienlijk te laten stijgen. Dat lukt echter lang niet iedereen, want er is per definitie te weinig geld in omloop voor alle verplichtingen tezamen en dus is het afsluiten van weer nieuwe leningen het enige dat rest. Daardoor komt er nieuw geld in omloop. Dat geeft in eerste instantie lucht, maar het is een tijdelijke opluchting. De schulden en renteverplichtingen nemen hierdoor immers nog verder toe en zo ontstaat onvermijdelijk de situatie dat oude schulden worden afbetaald met nieuwe, steeds hogere schulden. Het geldtekort loopt verder op, net als de inspanning om inkomsten te genereren.
Zo komen we als samenleving terecht in een noodgedwongen situatie van exponentiële groei. Dat kan de reële economie op den duur onmogelijk bijhouden. De curve wordt immers steeds steiler.
Ter illustratie: het productievolume dat we moeten realiseren om onze economie met 1% te laten groeien, is nu meer dan twee keer zo groot als het productievolume dat daar 20 jaar geleden voor nodig was, en bijna dertig keer zo groot als vijftig jaar geleden (het Bruto Binnenlands Product was in 1962, 1992 en 2012 respectievelijk 21 miljard, 268 miljard en 599 miljard). Daarbij moet worden aangetekend dat het BBP sinds 2008 nauwelijks meer is toegenomen als gevolg van de economische crisis.
Het gelijk van de groeipredikers. Of toch niet?
Zoals we zien, krijgt de samenleving een probleem met het nakomen van de financiële verplichtingen als de economie niet groeit. Dat leidt tot een verslechtering van het ondernemersklimaat, met faillissementen, werkloosheid, verminderde belastingopbrengsten en bezuinigingen op de overheidsuitgaven tot gevolg. Geen wonder dat regeringen en economen zo hameren op economische groei. Maar betekent dit nu dat de predikers van groei gelijk hebben?
Het antwoord is ‘ja, maar’. Ze hebben gelijk, maar alleen bínnen het huidige systeem. Binnen dit systeem bestaat inderdaad een inherente en steeds toenemende noodzaak om te groeien. Daarmee zadelt dit systeem de samenleving op met een onmogelijke opgave. Ook een economie die – middels nieuwe leningen en dus nieuwe geldcreatie – groeit, kan namelijk uiteindelijk niet aan haar verplichtingen voldoen. Het geld wordt immers steeds schaarser en het rendementsdenken, dat kortetermijnresultaten boven langetermijnresultaten en kostenreductie boven waardecreatie stelt, wordt steeds dominanter.
Linksom of rechtsom lopen we vast. Beide situaties leiden tot minder welzijn, verminderde veerkracht van de aarde en steeds terugkerende economische crises. Bovendien zorgt de huidige manier waarop we geld georganiseerd hebben voor scheefgroei, waarbij een groot deel van de samenleving steeds harder moet zwoegen om overeind te blijven en een klein deel de rijkdom en de macht vergaart. Dat leidt niet alleen tot ethische bezwaren; het vormt ook een belangrijke oorzaak van oplopende spanningen en (lokale en mondiale) maatschappelijke instabiliteit.
De vrijheid om zelf te bepalen of en hoe we willen groeien
Dat is vanzelfsprekend geen aantrekkelijk toekomstbeeld. De vraag is dan ook of het anders kan. Het antwoord daarop is een volmondig ‘ja’. We kunnen een aanvullende economie opzetten die losstaat van de dynamiek van de financiële markten: een economie die vraag en aanbod bij elkaar brengt met behulp van andere ruilmiddelen (oftewel: andere vormen van wederkerigheid) dan het ‘gewone’ geld. Hiermee verlagen we de groeidruk en boren we de potentie aan die in de samenleving aanwezig is en die nu onbenut blijft door het gebrek aan geld. Er ontstaat zo een extra economie naast de euro-economie. Irrealistisch? Nee hoor, in Zwitserland werken ze al 80 jaar met een complementaire economie, de WIR genaamd.
Het is natuurlijk niet zo dat met een ander soort ruilmiddel 'alles' in één keer goed zou komen. Ook in een systeem dat niet gedomineerd wordt door geld en financiële groeidwang kunnen keuzes gemaakt worden die ten koste gaan van anderen of de natuur. Maar in tegenstelling tot het huidige systeem - waarin macro-economisch gezien feitelijk geen ruimte is voor een echt duurzame koers - komen die keuzes dan wel weer bij onszelf te liggen. We zullen vrijer zijn om wegen in te slaan die ons en volgende generaties gelukkiger maken. Dan zullen naast ambitie en gezonde handelsgeest heel andere triggers – zoals kwaliteit, creativiteit, vitaliteit, duurzaamheid, ‘quality time’ en geluk - de aanleiding vormen om te groeien. Het bewustzijn dat dit kan en nodig is, is met steeds meer kracht aan het opkomen.
Gerard de Winter en Heidi Leenaarts
Meer te weten komen over dit onderwerp kan onder meer via:
- Het gratis boekje ‘En wat als we onze economie opnieuw uit zouden vinden?’
- Gerelateerd artikel : Nieuwe drachme als uitweg voor de Griekse crisis
Iedereen dank voor het geven van een reactie op ons artikel! Zonder volledig overal op in te gaan, wil ik wel kort een paar punten aanhalen:
– Dat de spaargelden van mensen weer worden doorgeleend naar anderen, gebeurt inderdaad ook. (Zij het een beetje indirect, maar dat maakt niet uit). Maar dat is niet de manier hoe geld ontstaat. Er is de afgelopen decennia steeds meer geld bijgekomen. Waar ons artikel over gaat is waar dit geld vandaan komt. Hoe nieuw geld gecreëerd wordt (en hoe dat leidt tot groeidwang).
– Helemaal eens met wat diverse reacties stellen, dat het anders organiseren van geld IN SAMENHANG dient te gebeuren met andere ontwikkelingen/veranderingen die ook belangrijk zijn, omdat de transitie van de samenleving vraagt dat op vele vlakken tegelijk verandering plaatsvindt.
– En AVE, bedankt voor de waardevolle aanvullingen.
Heidi Leenaarts
Wat betekent nu het beleid van de ECB, de Europese Centrale Bank? Het huidige opkoopprogramma van de ECB betekent dat er meer geld vrijgemaakt wordt binnen de financiele sector. Daardoor daalt de rente. De vraag is of de theorie, dat bij dalende rente meer wordt geinvesteerd wel klopt. Het antwoord is Ja en Nee. Ja, want het geld moet financieel rendement opleveren en verdwijnt dus in de financiele sector, waar al veel te veel geld beschikbaar was. Het drijft daar de prijs van bestaande waardepapieren op. Nee, want bedrijven hebben voldoende geld om te investeren en behoeven niet te lenen. Zij investeren alleen als er voldoende groei in koopkracht bij hun afnemers is. Bedrijven die geld nodig hebben zijn vaak noodlijdend en komen dus niet voor krediet in aanmerking. Kortom, het ECB beleid blaast de “handel” in waardepapieren op, zonder dat productie en diensten door die geldcreatie noemenswaardig toenemen.
Wat de plaats van de banken betreft is er een onderscheid naar “handel” in geld en waardepapieren en krediet voor investeringen. Voor een investeringskrediet wil de bank een raming van wat je investering zal gaan opleveren. Deze informatie is nodig om te zien of het krediet met rente kan worden terugbetaald uit de investering. Zo ja, dan kan het worden goedgekeurd als ook zekerheid wordt gesteld voor het geval de investering niet voldoende oplevert en ook andere inkomensbronnen van het bedrijf opdrogen. Een lening moet altijd worden terugbetaald uit het toekomstig inkomen. Wanneer dat inkomen niet toeneemt of zelfs in koopkracht daalt, dan heeft degene die geld leent een probleem. Consumenten zijn net kinderen ze willen nu kopen, ook als zij het geld er niet voor hebben. Dus lenen zij meer dan hun uit toekomstig inkomen betaald kan worden. De banken hebben dat jarenlang mogelijk gemaakt omdat hun concurrenten dat ook deden en zij van hun aandeelhouders niet mochten achterblijven bij gewenste groei in rente inkomsten.
Basisvraag: Groei van wat? Economie is te vaag en algemeen. Stel we bedoelen groei van het BNP (Bruto Nationaal Product. Dat is meer dan goederen en diensten. Er zit ook een rentecomponent in. Een economie groeit alleen als er groei in koopkracht is. In de jaren ’90 tot 2008 werd de koopkracht kunstmatig vergroot door overdadig consumenten krediet. Toen dat in 2008 wegviel en bovendien banken door nieuwe regelgeving minder krediet mochten geven dan werd afbetaald en de overheid de lonen op 0% groei zette en tegelijkertijd meer belasting ging heffen viel de koopkracht drastisch terug. Zonder koopkracht geen groei! Naast de omvang van het BNP speelt ook de inkomensverdeling een rol. In de loop der jaren hebben steeds groter groepen hun koopkracht zien dalen door inflatie en loonmatiging. Een steeds kleiner deel van de bevolking krijgt een steeds groter aandeel in het BNP. Dat betekent dat een steeds groter groep weinig extra te besteden heeft boven de vaste lasten en voeding. De groei kan dus alleen nog maar komen van koopkracht toename bij de hogere inkomens. Helaas kopen die niet extra maar beleggen zij hun inkomen grotendeels.
zo lang de problematiek niet is doorgrond (en simpel is uit te leggen)vind ik de voorgestelde oplossingen voorbarig.
Er is hoop: Wanneer ethisch en islamitisch bankieren ingang vinden in ons financieel gedrag, zal het de uiwassen van de andere banken hopelijk opheffen: verbod op speculatie, geen rente, alleen duurzame en ethische investeringen, geen winst op het verhandelen van geld, etc.
Wat doen we met de ABN-AMRO?
Als ze nou eens gesplitst wordt in
een nutsbank ten behoeve van de bevolking en gerund door de Staat; zoiets als de Postbank vroeger
en
een speeltje voor de rijken dat naar de beurs mag gaan.
@Lloyd: misschien helpt dit je verder: http://en.wikipedia.org/wiki/WIR_Bank
Waarom hebben andere landen die WIR niet overgenomen?
Wat is precies de reden dat de WIR (enigszins) complementair (verzachtend) werkt? Is het niet omdat daarmee de beslissing over projecten eens niet bij de banken ligt?
Weet iemand hoe de WIR precies werkt? Ik neem aan net als LETS: geen rente en makkelijk krediet.
Er wordt gesteld dat geld dat een bank aan een bedrijf leent, uit het niets “gecreëerd” wordt. Maar het geld dat ik (en anderen) op de bank zet dan ? wat doet de bank daar mee ?
Goed stuk! Hoe meer mensen in de gaten krijgen hoe dit parasiterende systeem eigenlijk werkt, hoe groter de kans op een revolutie. Want dat is naar mijn idee wat er moet gebeuren naar een duurzame samenleving. Een duurzame toekomst zit hem niet in PV en isolatie van woningen. Ook belangrijk, maar ook daar zit steeds weer dat verdienmodel in verweven op het bestaande systeem. Daar zit een weeffout in en die moet eruit. Dit bijzonder lucratieve verdienmodel zullen de banken (en de aandeelhouders) natuurlijk nooit zo maar opgeven, daar zijn grotere krachten voor nodig. Die krachten moeten van onderop komen, van ons.
Goed artikel. dank je wel.
Een extra geld systeem lijkt me een aardige oplossing.
Nog een alternatief is dat de overheid het geld weer zelf gaat maken en via een staatsbank en basisinkomen direct in de echte economie stopt. De overheid kan de vergunning om gratis geld te maken van de banken terugpakken. Dat lost dan ook meteen het probleem met de banken en bonussen op.
zie ook
Voorstel voor bankhervormingen in 3 makkelijke stappen:
http://www.positivemoney.org
(nederlands ondertiteld)
Wat wordt vergeten zijn de cycli (http://hans.wyrdweb.eu/wp-content/uploads/2009/10/cycles-versie7.1.pdf). Uit onderzoek blijkt dat de cycli letterlijk hun eigen gang gaan. De “economisch” crisis was al lang zichtbaar maar de economen geloofden alleen nog maar in de opgaande lijn en zijn nu nog steeds bezig met methoden als “quantative easing (= geld maken) die opgaande lijn weer terug te krijgen waardoor de crisis alleen maar wordt versterkt. We krjgen steeds meer “bubbles” die dan weer ontploffen. Het is mogelijk om de zowel de opgaande als de neergaande lijnen te verkleinen en ik vermoed zelfs te laten verdwijnen maar dan moeten we “fractaal” gaan denken en dat is voor velen een stap te ver in hun denken.
Zo bizar om onder dit schitterende artikel advertenties aan te treffen van financiële aasgieren die ons 85% rendement voorspiegelen op binaire opties. Net niet meer grappig.
De verklaring waarom de economie moet blijven groeien klopt technisch wel, maar de verklaring wordt in ‘het systeem’ gezocht. Dat systeem wordt natuurlijk verklaard door de input die het krijgt. Dat zijn wezens met overlevingsdrang, die evolutionair eenmaal korte boven lange termijn stellen en allemaal inhalig zijn.
Dus resultaat is:
1. Steeds meer mensen.
Deel de wereldwijde economische groeivoet door die van de wereldbevolkingsaanwas en je zal zien dat we al een stuk minder groeien. Een deel van de groei is dus nodig om buiken te vullen. Dat lijkt me nogal een noodzaak.
2. Inflatie.
Door schaarste, frictie en verschil in onderhandelingsmacht ontstaat inflatie. Dat zul je ook bij een barter economie blijven houden. Maar inflatie is geen groei, dat is slechts geldontwaarding. Dus dit deel van de groei moet ook afgetrokken worden van het uitgangspunt van bovenstaand verhaal.
3. Wissels trekken op de toekomst.
Van nature zijn we als ras optimistisch. Gelukkig maar, anders had u nu niet zitten lezen. We denken dat het wel goed zal komen. We geloven in vooruitgang, vooral gebaseerd op nieuwe technologie. Dat resulteert in het plunderen van de wereldschatten en in het aangaan van leningen. Dit zijn inderdaad 2 belangrijke verklaringen waarom we groeien: uit niets iets doen laten ontstaan. En dat houdt een keer op. Maar dat is niet inherent aan ‘het systeem’ met haar kapitalistische inslag en financiële dominantie. Dat wordt verklaard door hoe wij als mens dat systeem voeden. En aan ons instinct (korte termijn, onbewust) doen wij als economen niet zoveel. Dat zijn onze axioma’s.
4. Ongelijkheid.
Ook ongelijkheid verklaart waarom een deel van de gecreëerde waarde wordt onttrokken aan de reële economie. Er wordt opeens 100 miljoen voor een kunstwerk uit de Gouden Eeuw geboden. Dat is pure geldvernietiging als de verkoper dat ontvangen geld niet in de reële economie in Nederland besteedt. Die 100 miljoen moet de werkende bevolking in Nederland dan weer opbrengen. Of onroerend goed stijgt zomaar in prijs. Dus eindproducten die al worden gebuikt stijgen in waarde i.p.v. er op af te schrijven. Wanneer die winst bij een wereldwijde private investeerder terecht komt die de groei in een exotische grondstoffenmijn meer rendement ziet hebben dan een windmolen in de Noordzee, dan missen we weer geld dat weer verdiend moet worden in de reële economie.
Ik denk dat door waarde creatie binnen de reële Nederlandse economie meer in het buitenland wordt geïnvesteerd dan vice versa. Maar wereldwijd is dit een zero sum game, dus is dit geen verklaring om ons huidige systeem aan te vallen.
De enige manier om uitwassen in de financiele sector te verminderen is om die door wetgeving sterk aan banden te leggen. En dan verdwijnt een groot deel daarvan maar naar het buitenland als men daar een laissez fair politiek blijven volgen.
Maar er is hoop. Doordat (energie)technologie en webbased systemen steeds meer kennis en macht bij eindgebruikers brengen, zijn we steeds minder afhankelijk van het grote geld: crowd funding, decentrale energie opwekking met zonnepanelen, recycling via Martkplaats van allerhande producten, leadgeneratie voor zzpérs via internet is eenvoudig en goedkoop, zodat zij eenvoudig een eigen bedrijf kunnen starten. Ook de urbanisatie trend zorgt voor steeds meer contacten tussen buren, wijken en kleine gemeenschappen, zodat onderling zaken (informeel) worden geregeld (o.a. Peerby faciliteert dit).
Het geluk kan toch wel eens groter zijn dan uit de statistische gegevens van de monetaire sector af te leiden is.