De samenleving is onbeheersbaar, wen er maar aan

Of het nu gaat over duurzaamheid of het dragen van mondkapjes, afstand houden of de economie weer opengooien, iedereen heeft er een mening over. In ons deel van de wereld  hebben we ooit besloten dat het uiten van die meningen ook een van ieders meest fundamentele rechten is. Er naar luisteren en er naar handelen werd een politieke plicht in het democratisch stelsel dat om die kakofonie heen werd gebouwd om de samenleving te vervolmaken. Maar elke menselijke ingreep maakt die samenleving minder voorspelbaar. Dat ervaren we maar weer eens te meer.

In het proces van afnemende voorspelbaarheid staat het concept complexiteit centraal. Complexiteit in de samenleving is het resultaat van het aantal mensen, hun activiteiten, hun onderlinge communicatie en het versnellende effect daarvan op nieuwe activiteiten en communicatie. In de natuur tref je een vergelijkbaar fenomeen aan. De interactie tussen samenleving en natuur doet de complexiteit nog verder toenemen.

Naarmate een systeem ingewikkelder wordt, wordt het moeilijker om de gevolgen van een ingreep in dat systeem te berekenen of te voorspellen. Als de moer van je fietswiel losraakt, merk je dat meestal nog wel op tijd en kun je brokken voorkomen. Als er ergens in de software van een bank, die door miljoenen mensen tegelijk wordt gebruikt, iets mis gaat wordt het al moeilijker om de fout op tijd te ontdekken of de gevolgen ervan te overzien.

In vergelijking met de wereldomspannende systemen van de natuur en van onze eigen toegevoegde technologische en maatschappelijke verworvenheden is het voorbeeld van de bank nog ongelooflijk simpel. 

Een extra complicerende factor vormt de aard van onze communicatie. Die is lang niet altijd rationeel, wat het proces nog enigszins voorspelbaar zou maken. In de samenleving van nu concurreren hoofd, hart en onderbuik allemaal om aandacht en erkenning, in reguliere of op sociale media, op straat en in de politieke, zakelijke en wetenschappelijke arena’s. 

In de moderne samenleving worden mensen, systemen, hun activiteiten en hun communicatie onderling verbonden door het internet. Mensen en machines wisselen er informatie uit. Die informatie bestaat enerzijds uit digitale gegevensstromen, maar voor een groot deel ook uit reacties en discussies op en tussen mensen. Zo is de maatschappelijke complexiteit in de laatste 20 jaar naar een ongekende omvang gestuwd. 

In die virtuele wereld wordt flitshandel gedreven, oorlog gevoerd en onderzoek gedaan die lang niet altijd doordringen tot het publieke domein. Of die pas worden opgemerkt als het te laat is. Corona was al onder ons voordat de eerste tweet erover werd verstuurd. Biljoenen aan geld en aandelen worden rondgeschoven zonder dat iemand het merkt. Computersystemen gaan op zwart nadat een virus zich soms al maanden eerder erin genesteld heeft. En zelfs de best geïnformeerde inlichtingendiensten weten maar een deel van wat er zich werkelijk afspeelt.

Zo speelt het toeval een steeds grotere rol in de gevolgen van de schier eindeloze keten van argumenten, acties en reacties. Want het is vrijwel onvoorspelbaar wat er, mede door sociale media, aandacht krijgt en vooral wat die aandacht teweeg brengt. Zonder deze ’toevalsaandacht’ waren er waarschijnlijk geen Arabische lente, #metoo of gele hesjes geweest. En zat er misschien wel iemand anders in het Witte Huis.

In Nederland hebben we nog altijd een schaduw van een maakbare samenleving op het netvlies. Het land is klein en leek lang overzichtelijk. We houden ervan om dingen simpel te houden en lijken soms blind voor wat er in de rest van de wereld gebeurt. Ik hoor Wouter Bos nog in de aanloop naar de bankencrisis met droge ogen zeggen dat deze Nederland niet zou treffen. En een simpel virus haalt in een paar weken onze bloeiende economie onderuit. 

Er is een natuurkundige wet die stelt dat de energiebehoefte van een systeem exponentieel groeit naarmate dat systeem complexer wordt. Als dat klopt kunnen we de ook huidige instabiliteit van de samenleving zien als een voorteken van de naderende grenzen van wat we als planeet aankunnen. Dan stuurt de groei van complexiteit ons vanzelf in de richting van duurzaamheid. Immers, die groei zou al snel leiden tot een onvervulbaar grote energievraag. Alleen als we die groei weten af te remmen kunnen we wellicht een deel van onze welvaart behouden en delen.

Niet dat ik de illusie heb dat we dat proces nog kunnen beheersen. Maar ik blijf hopen dat we op tijd genoeg kunnen afremmen. Al is het maar per toeval.

Peter van Vliet