De toekomst hou je niet tegen. Over een paar weken komt ze weer een jaar dichterbij. Maar of de dingen die komen gaan ons ook gelukkiger mensen gaan maken is maar zeer de vraag. En dan heb ik het niet over boodschappen doen zonder mondkapje. Het is de manier waarop we met onze fundamentele waarden omgaan die een duurzame toekomst op het spel zet.
De tweeduizend jaar die onze huidige waarden en inzichten hebben gevormd hebben een welvaart gebracht die de planeet niet eerder heeft gezien. Vooral in de laatste 250 jaar verliep de ontwikkeling explosief. Niet toevallig ontstond die versnelling nadat de samenleving vrijheid, gelijkheid en broederschap veroverde op de oude, verstikkende elites. Die waarden hebben ons gebracht waar we nu zijn. En nu dreigen ze onze ondergang te worden.
Hoe we omgaan met de huidige pandemie maakt dat pijnlijk duidelijk. Het coronavirus bedreigt iedereen op dezelfde manier. Maar de fysiek zwaksten betalen de hoogste prijs. Op grond van onze culturele en sociale waarden zou je een empathische reactie vanuit de samenleving verwachten, die bescherming biedt aan mensen uit risicogroepen.
Maar die blijft uit, en, sterker nog, er ontstaat zelfs agressief verzet tegen beschermende richtlijnen en maatregelen. Ze zouden de vrijheid aantasten, wordt er aangevoerd. We moeten toch kunnen uitgaan en feesten, hoor je studenten in de media zeggen.
Kennelijk is vrijheid in 2020 gereduceerd tot op ieder willekeurig moment kunnen feesten en winkelen. En gaat het niet meer over het vrij kunnen bestemmen van je eigen leven in diepere zin: je overtuiging volgen, je geloof beleven, je kennis ontwikkelen. De verantwoordelijkheid die met het nemen van die vrijheid samengaat is verdampt.
Vrijheid als waarde was 250 jaar geleden onderdeel van een revolutionair drieluik, samen met gelijkheid en broederschap. Die waarden kunnen niet los van elkaar, of los van hun diepere betekenis functioneren, omdat ze anders in hun tegendeel veranderen. Vrijheid zonder verantwoordelijkheid heeft tot gevolg dat de vrijheid van de een, die van de ander inperkt. Dat reduceert de som tot nul. Gelijkheid (gelijkwaardigheid) zonder respect verwordt tot reduceren van de ander. Broederschap is een lege huls zonder solidariteit.
De coronapandemie is een wereldwijde bedreiging die mensen zonder grenzen of beperkingen naar de gezondheid en het leven staat. En vooral in de westerse wereld zien we op grote schaal een radicale afwijzing van de verantwoordelijkheid die samengaat met de fundamentele waarden die onze samenleving inhoud hebben gegeven. Die waarden lijken nu gereduceerd tot eendimensionale instrumenten voor het uitoefenen van eigenbelang. Dat brengt miljoenen mensen onnodig in gevaar.
Een soortgelijke houding zien we ook terug als het om klimaatverandering gaat. Een elektrische auto, ok (zolang de baas betaalt), maar we moeten wel op vakantie naar Bali of (en) de wintersport kunnen.
De reactie op de maatregelen die ons tegen de ergste gevolgen van de pandemie moeten beschermen is nog maar een voorproefje van wat ons te wachten staat als klimaatverandering echt gaat bijten. Nu gaat het nog om tijdelijk afzien van het gebruik van voorzieningen die verder nog intact zijn. Na rampen als gevolg van klimaatverandering kun je daar niet meer van uitgaan.
Net zoals de coronapandemie meer slachtoffers maakt door de manier waarop we onze diepere waarden verwaarlozen, zullen de gevolgen van klimaatverandering dieper ingrijpen op de fysieke wereld en grotere schade aan de samenleving toebrengen dan nodig - en mogelijk herstelbaar - is. We hebben nu nog de vrijheid om ons gedrag aan te passen, ons solidair te verklaren met de toekomstige slachtoffers van onze leefstijl en respect te tonen voor wat de natuur ons geeft.
Maar zelfs als het hier en nu om onze eigen gezondheid en die van onze dierbaren gaat is het al te vaak te veel gevraagd om onze verantwoordelijkheid te nemen. Klimaatverandering daarentegen wordt nog steeds ervaren als verder weg in plaats en tijd. Hoe we zo ooit een duurzame toekomst willen bereiken is dan de vraag.
Peter van Vliet
