Nieuwe klimaatproblemen erbij: hittedoden en vakantie verleggen

De stijging van de gemiddelde temperatuur op aarde, hoe gering ogenschijnlijk ook, heeft een groot verstorend effect op de weersystemen. Het weer wordt extremer, hittegolven nemen toe in aantal, heftigheid en duur. Niet langer is ‘dood door niet-optimale temperaturen’ een probleem van de arme bevolking van tropische landen, ook de Nederlandse vakantieganger loopt gevaar op zijn favoriete bestemming. Het is misschien niet zo gek dat de ongrijpbare klimatologische ramp die zich nu voltrekt leidt tot irrationeel gedrag en geestelijke problemen. En ook hittedood is een sociaaleconomisch ongelijkheidsprobleem: afkoelen kost geld.

Het was altijd een ver-van-m`n-bed-show, arbeiders, pelgrims en avonturiers die bezwijken door oververhitting, uitputting en dorst. Een akelig bijverschijnsel van massale gebeurtenissen in tropische landen en van thrillseeker-gedrag. Maar meer dan duizend doden tijdens de Hadj in Saoedi Arabië dit jaar, waar de temperatuur opliep tot boven de vijftig graden, dat was nog nooit voorgevallen, aldus The New York Times.

Dood door ‘niet-optimale temperaturen’, zoals het eufemisme luidt dat in de wetenschap gebezigd wordt, is in een paar jaar tijd een accuut probleem geworden. Tot 2019 is er in de wetenschappelijke literatuur weinig te vinden over hittedood als mondiaal fenomeen. Een onderzoek uit dat jaar stelt dat er weinig zinnigs te zeggen valt over de omvang en aard van wat gezien moet worden als ‘oversterfte’, een begrip dat bekendheid kreeg door corona en inhoudt dat er onder bepaalde omstandigheden meer mensen overlijden dan er gemiddeld zouden overlijden volgens de statistieken.

De Wereldgezondheidsorganisatie WHO zegt het bondig: “De blootstelling van de bevolking aan hitte neemt toe door de klimaatverandering.”

De vergrijzing van de bevolking en de daarmee gepaard gaande toename van hart- en vaatziekten, COPD, diabetes, dementie, nierziekten en spierverzwakking maakt de mensheid zeer kwetsbaar voor extreme hitte. Afkoelen is deels een actief lichamelijk proces, dat energie kost en de organen belast. Warmte verhoogt de bloedstroom naar de huid, waar de afkoeling door de verdamping van vocht plaatsvindt. Daarvoor moet het hart zwaarder pompen, met een hogere hartslag. Ook (kleine) kinderen lopen een groter risico. Ze spelen vaak ongemerkt in te grote hitte en hun zweetklieren in de huid zijn nog niet helemaal ontwikkeld waardoor ze minder goed afkoelen.

Meer blootstelling

Plotse blootstelling aan hitte van de zon bemoeilijkt de regulering van de lichaamstemperatuur, met als gevolg hittekrampen, uitputting, hyperthermie of een hitteberoerte. De belasting van de ademhaling en het hart- en vaatstelsel verergeren bestaande hart- en vaatziekten, ademhalingsaandoeningen en vergroot de kans op hersenbloedingen.

Luchtvervuiling, vooral door fijnstof, maakt het allemaal nog erger. In vervuilde steden loopt de temperatuur op bij gebrek aan verkoelende wind en groen. De hitte blijft hangen in de gebouwen, die het ’s nachts, als de buitentemperatuur daalt, weer uitstralen. In de bebouwde omgeving kan veel gewonnen worden, en niet alleen met energieslurpende aircoapparaten. Bossen, parken, fonteinen, zwemwater, schaduw van overkappingen en ‘verticaal groen’ op straat zijn welkom bij hitte en hebben tevens een sociaal nut. Stedenbouwkundigen moeten bij het ontwerpen van nieuwe urbane omgevingen daar rekening mee houden.

De onderzoeken die zijn gedaan laten ook zien dat er een relatie is tussen het risico op een hittedood en de sociaaleconomische status van de getroffenen. Arbeiders op het land en in de bouw zijn bij hun lichamelijke inspanning permanent blootgesteld aan de hitte. Van de duizend ongelukkige pelgrims in de Hadj was het merendeel op de bonnefooi naar Mekka gekomen en kon zich geen goed onderdak veroorloven. Afkoelen kost geld. Wie van zijn gekoelde huis in een auto met airco naar zijn klimaatgeregelde kantoor gaat, zal weinig last van de hitte hebben. Of dat gezond is, is een ander verhaal.

Minder haar

Wat de urgentie van het nemen van maatregelen tegen overlast van hitte duidelijk maakt, behalve dat het ons aan den lijve doet voelen dat de opwarming van de aarde een serieus probleem is, is dat het menselijk lichaam gedurende de evolutie haarfijn is afgestemd op de klimatologische omstandigheden. Huidskleur (lichter of donkerder worden), lichaamsbeharing (het verdwijnen daarvan) en het aantal zweetklieren (de toename daarvan) werden aangepast aan de omstandigheden van de temperatuur en de blootstelling aan hitte, droogte, maar ook koude. Met minder haar verdampt zweet sneller en zal het lichaam beter afkoelen.

Die evolutionaire adaptaties vergden duizenden jaren en verliepen via natuurlijke selectie, al naar gelang de lokale omstandigheden. Dat houdt in dat individuen die niet bestand waren tegen extreme omstandigheden het loodje legden en degenen die in leven bleven hun fysiologische eigenschappen doorgaven aan volgende generaties: survival of the fittest. De evolutie is de geschiedenis van succesvolle aanpassingen aan de omstandigheden.

Schokeffect

Maar zo’n geleidelijk aanpassingsproces is de mensheid nu niet gegund. Het schokeffect laat ook sporen achter in het geestelijk welbevinden. Chinese en Australische onderzoekers hebben becijferd wat de geestelijke schade is van de hittegolven en de emotionele impact van zoveel extra overlijdens: “Per 1 °C temperatuurstijging doet zich een toename van 2,2% in sterfte gerelateerd aan psychische gezondheid voor.”

De zomervakantie werd ingevoerd om werkenden en hun gezinnen een tijdje rust in de zon te gunnen. Maar die verworvenheid is niet meer zo vanzelfsprekend, als we een reisadviseur in een (niet meer te achterhalen) item op Radio 1 mogen geloven. Op nuchtere toon vertelde hij dat wie naar het buitenland gaat rekening moet houden met extreme hitte, bosbranden, noodweer, overstromingen en het wegvallen van voorzieningen. Het is verstandig om bij de vakantiespullen ook een noodtasje te pakken voor als je onverhoeds de benen moet nemen van je vakantiehuisje in een brandend bos of je auto moet achterlaten in een modderstroom. Hij refereerde aan de watersnood in het Geuldal van enkele jaren geleden en recente overstromingen in Duitsland en Zwitserland. Dan is het toch handig als je al het noodzakelijke voor een vlucht bij de hand hebt.

In dezelfde uitzending kwam aan de orde dat veel Nederlanders hun vakantieplannen wijzigen, besluiten thuis te blijven of minstens opzien tegen reizen naar hittegolven in Spanje en Italië. Veel Nederlanders kiezen daarom noordelijke landen dit jaar als vakantiebestemming.

De Griekse premier waarschuwde volgens Het Parool voor een ‘bijzonder gevaarlijke zomer’, vooral door bosbranden. “Daar sta je dan, op slippers en in badkleding, uit het hotel geëvacueerd vanwege een bosbrand,” schrijft de krant. “De Olympische spelen kunnen weleens de heetste ooit worden,” schrijft The New York Times. Atleten die zich optimaal willen voorbereiden moeten dat in een sauna doen.

Nieuwe dynamiek

Objectief bezien heeft de reisadviseur van hierboven gelijk. Waarom zou je de gevaren opzoeken en als je het doet, wees dan voorbereid. Maar het is vooral een irrationele reactie, dat vakantie verleggen, op een overdonderend en abrupt fenomeen, dat zich in zeer korte tijd heeft geopenbaard. Dat het kleine beetje gemiddelde stijging van de temperatuur op aarde zulke radicale gevolgen heeft voor die wereldomspannende weersystemen, is moeilijk te bevatten.

Vooral de dynamiek valt op: de ene dag is het prachtig en rustig zomerweer, de dag erna onweer met nooit geziene hoosbuien. Die extremen, die elkaar zo snel opvolgen, baren weerdeskundigen in het bijzonder grote zorgen. Want hoeveel extremer kan het nog worden? Vroeg in het voorjaar kan er zomaar een hittegolf weken blijven hangen, zoals vorige maand in de Verenigde Staten, waar 130 miljoen bewoners overlast hadden. Een winter met maar enkele nachten met een paar graden vorst is in Nederland geen uitzondering meer. Een hittegolf in Siberië, zoals vorig jaar, dat leek toch ondenkbaar.

Nu zijn we getuige van veranderingen in de leefomgeving die alleen met klimaatscepsis als evolutionair of periodiek beschouwd kunnen worden. Het is onwaarschijnlijk dat het menselijk lichaam in de komende paar generaties hittebestendiger wordt. We moeten onze leefomgeving aanpassen aan de extreme weersomstandigheden. Of iets doen aan de stijging van de temperatuur op aarde, al is de vraag of het daarvoor niet te laat is. Pak voor de zekerheid maar een noodtasje.

Huib Stam