Als covid en corona merken zou zijn, konden ze bogen op het grootste marketingsucces uit de menselijke geschiedenis. In amper een half jaar tijd kent de hele wereld de woorden. Maar covid is een ziekte die meer dan de menselijke gezondheid aantast. Ze kruipt in de haarvaten van de samenleving en zet alle vermeende zekerheden op losse schroeven. Zo kan ze wel eens een van de grootste kantelpunten uit de menselijke geschiedenis worden.
Je kunt de coronapandemie zien als de perfecte storm, als zwarte zwaan of als de moeder aller crises. Je kunt er ook naar kijken als het onvermijdelijke gevolg van een paar eeuwen van onhoudbare, onduurzame ontwikkeling naar de moderne economie en samenleving zoals we die nu kennen. En waarin het coronavirus de toevallige dominosteen is die de hele zaak aan het kantelen brengt.
Zo zijn ook beide mogelijke scenario's voor het verklaren van de eerste menselijke besmetting met Sars-CoV-2 een gevolg van niet duurzaam handelen.
De verklaring die door instanties en media wordt gepromoot gaat uit van overdracht van dieren op mensen. Die overdracht, zoönose, kon plaatsvinden doordat de leefomgeving van dieren die onbekende virussen dragen onder druk staat van de menselijke ontwikkeling. En doordat zelfs exotische dieren voor menselijke consumptie worden geëxploiteerd, onder vaak hygiënisch erbarmelijke omstandigheden. Kortom, niet duurzaam.
Meer kritische onderzoekers houden een hypothese tegen het licht die uitgaat van een door mensen gemanipuleerd virus, dat op de een of andere manier uit een laboratorium met mensen in aanraking is gekomen. Knoeien aan virussen met een dergelijk hoog risico is in strijd met het voorzorgsprincipe. Enorme concurrentie in de wetenschap die steeds meer door economische motieven wordt beheerst, doet wetenschappers ethische grenzen verleggen. Ook hier is weinig duurzaamheid te ontdekken.
Waarschuwingen genegeerd
Net zo min als het decennia lang collectief negeren van waarschuwingen uit de wetenschap dat een dergelijke pandemie op elk moment kan uitbreken, door de politiek. Vergelijkbaar overigens met de reactie op waarschuwingen tegen klimaatverandering.
Maar de pandemie is een feit en onze levens zijn collectief en grondig ontwricht. Hoe gaat dat verder, is nu de belangrijkste vraag waar we een antwoord op zoeken.
Dat antwoord is helaas even onvoorspelbaar als het moment waarop het coronavirus ons zou treffen een jaar geleden was. Maar misschien geven de diverse ontwikkelingen ons wel een indruk van de richting waar het heen gaat.
Bijvoorbeeld het kapen van het gezondheidsprobleem door de politiek en de bestuurlijke chaos die dat tot gevolg heeft. Je ziet het terug op wereldschaal, in en tussen landen en tussen regio's. Wereldleiders die het beter weten dan wetenschappers en totale nonsens als waarheid de wereld in slingeren. Regeringsleiders die het onderling niet eens kunnen worden en een wirwar aan maatregelen opleggen. Of die de verantwoordelijkheid afschuiven op lokale en regionale bestuurslagen waardoor de chaos verder toeneemt. En het aantal besmettingen.
Megarijken worden mega rijker
Ondertussen krijgt de economie zware klappen. De echte economie wel te verstaan, want op de beurs is de AEX alweer terug op het niveau van een jaar geleden (ik schrijf dit op 25 augustus). En die klappen zijn ook nog eens slecht verdeeld. Terwijl de horeca, evenementen, toerisme en cultuur zowat knock-out gaan vieren veel internetmologs, tuincentra en dhz-ketens feest. Het geld stapelt zich op steeds grotere afstand van de gemiddelde burger op, megarijken worden mega rijker.
De overheden doen, hier in Europa althans, hun best om het bloed dat her en der uit de economische aderen spuit te stelpen met noodmaatregelen en leningen. Het misbruik daarvan laten we voor het gemak maar even buiten beschouwing, maar de uitsteleffecten kunnen we beter maar in beeld houden. Want die leningen zullen op enig moment óf afbetaald, óf afgeschreven moeten worden. Als ze al afbetaald kunnen worden zal dat ten koste gaan van toekomstige bestedingen en investeringen door bedrijven. Als ze afgeschreven moeten worden betalen de banken en de overheid. Die zitten nu nog ruim in het vet. Maar voor hoe lang?
Dat hangt mede af van hoe hoog de kosten van de pandemie oplopen. En dat zullen ze. De directe kosten zijn al enorm: de eerste medische opvang, economische uitval, terugvallende staatsinkomsten. Daarna oplopende uitkeringen als gevolg van nog komende ontslagrondes en de toenemende uitkeringen en ziektekosten van langdurig zieken. Daarvan beginnen we een eerste topje van een groeiende ijsberg te zien. Een Amerikaans onderzoek meldt dat 87% van de besmette patiënten na 2 maanden nog steeds klachten ondervond die hen belemmeren in activiteiten en werk. 10% is na 6 maanden nog steeds niet in staat tot werken.
De directe extra kosten voor de gezondheidszorg als gevolg van de corona-uitbraak bedragen naar schatting ca 2 miljard in 2020, en nog eens 3 miljard in de volgende jaren (op basis van de huidige situatie en vooruitzichten).
De steunmaatregelen aan het bedrijfsleven bedragen tot nu toe ca 40 miljard euro (tot september). Daarbij zijn terugvallende belastinginkomsten niet meegerekend.
Tel op de uitkeringen als gevolg van de aangekondigde, maar nog niet geëffectueerde ontslagen, naar schatting 3 miljard voor de rest van 2020.
De totale kosten kunnen in 2020 makkelijk op 80 miljard uitkomen. Ter vergelijk, de bankencrisis van 2008 heeft de staat uiteindelijk 24 miljard gekost.
De cijfers voor Nederland zullen in andere Europese landen min of meer vergelijkbaar zijn. In de Verenigde Staten ligt dat anders. Het Budget Office van het Congres houdt daar rekening met 16 biljoen dollar aan kosten voor de komende tien jaar, ofwel gemiddeld 1600 miljard per jaar. Dat is weliswaar een vergelijkbaar bedrag, maar daar is de onzichtbare schuldenlast die onverzekerde Amerikanen opbouwen als gevolg van de torenhoge ziektekosten niet meegerekend. Die kan een creditcard- en hypotheekcrisis veroorzaken die alleen al tot een nieuwe bankencrisis kan leiden. En de Nederlandse financiële verwevenheid met de VS is nog steeds groot.
Ondertussen verdwijnt een steeds groter deel van het geld dat er nog verdiend wordt naar het buitenland in de zakken van de grote internetbedrijven en hun aandeelhouders. Hun macht neemt steeds verder toe, en daarmee hun invloed op de maatschappelijke discussie. Denk ter illustratie aan het blokkeren van accounts van mensen die op goede gronden kritisch staan tegenover coronamaatregelen. Of de oorsprong van het virus. Zelfs de discussie kan niet worden gevoerd.
Duurzaam verder?
In duurzame kringen heet het dat deze crisis een kans is om de herstellende samenleving en de economie sterk te verduurzamen. Ik zou het toejuichen. Maar ook in een duurzame economie kost het nemen en uitvoeren van ingrijpende maatregelen veel geld. En ook al wordt dat geld op termijn terugverdiend, en ook al lopen we het risico zonder die investeringen uiteindelijk door toenemende klimaatschade nog duurder uit te zijn, dan nog wordt dat een moeilijk gesprek met de heersende neoliberale klasse die het geld nu juist als badwater door de afvoer ziet weglopen. En veel, ook groenwillende bedrijven, zullen voorrang moeten geven aan het afbetalen van steunmaatregelen voordat ze verder kunnen investeren, in groen of andere kleuren.
Ook de politiek biedt geen soelaas. Mark Rutte heeft bij een grote aanhang een bijna heldenstatus gekregen. En veel kiezers die kritisch op zijn beleid zijn lopen in de val bij Baudet. Althans, dat lijken de peilingen aan te geven. Een half jaar tot de verkiezingen, met mogelijk nog meer ellende in het vooruitzicht waar ook de oppositie geen antwoord op heeft, zal dat beeld niet sterk veranderen.
De grote wereld zit meer dan ooit vast in de klem van de schuldeneconomie. Alleen een megacrisis waarbij alles stilvalt kan dat nog doorbreken. Daar kunnen we hooguit dichtbij, in de eigen omgeving, lokaal iets aan proberen te veranderen. Maar eigenlijk was dat altijd al zo: de echte duurzame economie is de lokale economie. Grassroots noemen ze dat aan de overkant van de oceaan. En hoewel de economische reuzen dat gras blijven plattrappen, wemelt het tussen de wortels van het leven. En dat geeft hoop.
Peter van Vliet
