Zo maken we de wereld weerbaar na de coronacrisis

Het nieuwe coronavirus maakt niet alleen mensen ziek, het legt ook de kwetsbaarheid van onze economie en samenleving pijnlijk bloot. Wat klimaatverandering al langer dreigt te doen, doet nu plots een nietig klein virusje: het legt de hele wereld tot in de verste uithoeken lam. Als we dat niet nog een keer willen meemaken zullen we serieus werk moeten maken van onze weerbaarheid. En weerbaar is duurzaam.

Steeds meer economen, gedragswetenschappers en andere experts constateren dat de coronacrisis niet alleen het gevolg is van een venijnig nieuw virus, maar vooral ook van de fundamentele zwakte van het economisch systeem dat we hebben laten ontstaan. Dat het coronavirus deze crisis veroorzaakt lijkt dan ook min of meer toevallig; het had een willekeurige andere ramp kunnen zijn. Want we hebben alle weerbaarheid de wereld uit bezuinigd.

Terug naar een weerbare samenleving

In dit levende blog ( we blijven er aan schrijven ) kijken we naar het ontstaan van de post-corona economie. We kijken naar de belangrijkste, onderliggende oorzaken voor de crisis die is ontstaan als gevolg van de virusuitbraak. We geven een overzicht van de mogelijkheden om economie en samenleving opnieuw weerbaar en veerkrachtig te maken om de uitdagingen van de toekomst aan te kunnen en een leefbare maatschappij overeind te houden. En we kijken vooruit naar hoe die post-corona wereld er uit zou kunnen gaan zien. Dat doen we in grote lijnen en op basis van zowel onze eigen inzichten, als die van een groot aantal andere experts en publicisten. Onderaan de blog en in de tekst nemen we links op naar artikelen en blogs die meer details bespreken.

Oorzaak

Je kunt niet praten over oplossingen zonder te kijken naar de oorzaak van de problemen. De directe aanleiding voor de huidige crisis is het opduiken van een nieuw coronavirus. Natuurlijk willen we weten waar dat vandaan komt. Dat is belangrijk om geneesmiddelen en vaccins te ontwikkelen en om mensen te beschermen. De stand van zaken daarover kun je hier volgen.

Maar of het virus nu afkomstig is van het overspringen van dieren op mensen, zoönose, of dat het door menselijk geknutsel is ontstaat, maakt voor onze analyse weinig verschil. In beide gevallen is het onderliggende probleem de inrichting van de huidige samenleving. Immers, zoönose wordt versneld door ontbossing en het vernietigen van natuur voor ons eigen gewin. Daardoor neemt de leefruimte voor dieren (en dus ook dragers van nog onbekende virussen) af en komen ze vaker in contact met mensen. En ‘dirty science’ kan floreren door gebrek aan effectieve regelgeving voor, en (internationale) controle op gevaarlijk onderzoek, al dan niet aangewakkerd door winstbejag. 

Een andere factor is de extreme afhankelijkheid van globalisering en de eenzijdige financiële focus van de economie. Daarin zijn productie en toeleveringsketens over de hele wereld verspreid en veelvoudig met elkaar verbonden. Omwille van de kosten zijn er in de ketens nauwelijks voldoende voorraden om schokken op te vangen. Het hele systeem hangt aan het draadje van wereldwijd transport.

En voor consumenten is de hele wereld een groot pretpark geworden. Maar de reis- en transportsector faciliteerde ook de razendsnelle en wereldwijde distributie van het virus. Door het sluiten van grenzen en het ophokken van burgers valt het hele systeem nu grotendeels stil.

Gevolgen

We zien de gevolgen van de uitbraak zich langzaam ontwikkelen. Daarin zie je verschillen ontstaan tussen maatschappelijke systemen. Waar in het ene systeem toegang tot de gezondheidszorg een basisvoorziening is en gratis wordt gemaakt om zoveel mogelijk mensen te beschermen, rekent het andere systeem waarin ook de zorg winst moet maken, commerciële tarieven voor toegang tot de gezondheidszorg en sluit zo grote delen van de bevolking uit van hulp. Met alle gevolgen van dien voor de aantallen slachtoffers, en ook voor de stabiliteit van de samenleving.

Het verschil tussen China en de Verenigde Staten in verspreiding en aantallen slachtoffers lijkt daarvan tot nu toe een duidelijk voorbeeld. 

Dat uit zich ook in economische cijfers: waar China na een verhoudingsgewijs beperkte terugval in het eerste kwartaal van 2020 weer een beperkte groei claimt in Q2 (3,2%) klapte de Amerikaanse economie met meer dan 30% terug. De Europese landen zitten daar met cijfers van -8% tot -15% tussenin.

Voorspellingen voor de rest van het jaar zijn uiterst onzeker en mede afhankelijk van het al dan niet optreden van een tweede pandemie-golf. Bovendien zullen de gevolgen van aangekondigde ontslagrondes pas later in het jaar effectief en voelbaar worden. Om een beeld te hebben van de gevolgen van de crisis voor onze welvaart heeft het CBS een nieuw dashboard Welvaart in Coronatijd gepubliceerd. Dat geeft de stand van welvaart op een aantal indicatoren weer. Het is de bedoeling het dashboard verder uit te breiden.

Er tekent zich steeds meer sociale onrust af. In Nederland is het een paar nachten onrustig op verschillende locaties, in Berlijn gingen op 1 augustus 20.000 mensen de straat op tegen de coronamaatregelen. Op 15 augustus was er weer een demonstratie op het Malieveld. Verspreid over de hele wereld vinden er sinds het uitbreken van de pandemie en de lock-down maatregelen protesten plaats.

De politieke instabiliteit neemt toe. Europa probeerde nog krampachtig tot een akkoord te komen over economische steunmaatregelen, maar als het gaat om coronamaatregelen en reisadviezen en -beperkingen lijkt de EU niet meer te bestaan. In Nederland zagen we ongekende taferelen in het parlement, waar regeringspartijen de Kamer uitliepen om een stemming over coronamaatregelen te voorkomen.

Veiligheidsrisico’s nemen toe. Door een opeenstapeling van internationale instabiliteit en rampen wordt het steeds moeilijker om problemen op te lossen, zowel politiek, financieel als organisatorisch. De ramp in Libanon is daarvan een goed voorbeeld: een toch al beschadigd en kwetsbaar land wordt over de rand van chaos geduwd door een extra ramp tijdens de pandemie. Het land kan dat zelf niet oplossen. En in het politieke vacuum dat er nu ontstaat kan het opnieuw slachtoffer worden van terreurgroepen die van daaruit de regio verder destabiliseren.

Ook extreme weersituaties als gevolg van klimaatverandering kunnen tijdens de pandemie voor extra ontregeling en problemen zorgen, die verdere negatieve economische domino-effecten veroorzaken.

Wat willen we veranderen en wat houdt dat tegen

Er is al heel veel geschreven over de gevaren van de neoliberale markteconomie. En heel veel tegenstanders daarvan zien de nieuwe crisis als een kans voor een grote maatschappelijke en economische omwenteling. Maar die komt er natuurlijk niet vanzelf. Of misschien zelfs juist niet.

Overigens schrijft ING dat het beter is om nog even te wachten met aanpassingen in de economie, tot de crisis achter de rug is. Die conclusie volgt uit interviews met 10 vooraanstaande economen. Die aanpassingen zijn vooral financieel gericht, maar investeren in duurzaamheid door de overheid is ook een populair instrument bij de economen.

Wat zou er moeten veranderen, waar liggen de kansen, hoe groot zijn die en hoe sterk wordt de weerstand tegen verandering na de crisis?

Gezondheidszorg

Zorg moet geen winst maken, maar mensen genezen en gezond houden. Net zoals in de toeleveringsketens van bedrijven hebben we de gezondheidszorg afgestemd op precies die capaciteit die we gemiddeld nodig hebben. Dus missen we de slagkracht om snel genoeg calamiteiten op te vangen, zoals nu pijnlijk zichtbaar is geworden. 

Zo heeft Nederland in de afgelopen 10 jaar 8000 ziekenhuisbedden wegbezuinigd en ziekenhuizen failliet laten gaan. Laten we na de uitbraak de feitelijke bezuinigingen eens afzetten tegen de extra kosten die nu voor noodvoorzieningen moeten worden gemaakt (in geld en slachtoffers).

In de Verenigde Staten zijn de gevolgen van een markt-afhankelijk zorgstelsel nog dramatischer, met hoge besmetting en sterfte onder arme bevolkingsgroepen zonder toegang tot medische zorg.

De kern van de oplossing in de gezondheidszorg is het terugdraaien van de privatisering in de zorg en het doel opnieuw te richten op het verlenen van goede zorg in plaats van het behalen van financieel resultaat.

Daar hoort ook een nader onderzoek naar de wenselijkheid van patenten op geneesmiddelen door grote farmabedrijven bij. Daar gaat dit artikel nader op in. Nog een stap verder gaat de vraag of we überhaupt moeten willen dat er op de productie van geneesmiddelen winst wordt gemaakt.

Economie

Het doel van de economie is niet groei. Economie behoort te gaan over het eerlijk verdelen van goederen en waarde tussen mensen, bedrijven en organisaties. Net zo is geld geen middel om meer geld te maken, maar behoort geld het economisch verkeer mogelijk te maken.

Ook is het maken van winst geen doel op zich, maar bedoeld om mensen van hun levensonderhoud te voorzien en bedrijven te laten investeren in continuïteit. Niet om aandeelhouders schatrijk te maken. 

Het lokaler en kleinschaliger inrichten van de economie helpt om geld en waarde eerlijker te verdelen en mensen en bedrijven weerbaarder te maken tegen calamiteiten. Dit artikel geeft voorbeelden hoe dat kan en wat de voordelen zijn.

De markt is een middel om de verdeling van goederen, diensten en waarden te regelen. Maar een volledig vrije markt werkt in tijden van crisis precies verkeerd om: essentiële goederen worden schaars en daardoor zo duur dat de meeste mensen ze niet meer kunnen betalen. Regulering van de markt kan dat voorkomen.

Een vergelijkbaar mechanisme vind je terug in werk en inkomen. Ten gevolge van de marktwerking zijn inkomens van het overgrote deel van de mensen onder normale omstandigheden in evenwicht met de kosten van levensonderhoud. Veel burgers zijn zo niet in staat om reserves op te bouwen. Als hun baan wegvalt door een crisis kunnen ze in het beste geval terugvallen op een uitkering. Zo bezuinigen bedrijven en beschermen ze hun winst, ten koste van de samenleving als geheel.

Daardoor nemen de overheidsuitgaven, samen met de extra kosten van een crisis, explosief toe. Financiering daarvan op de markt drijft de rente omhoog, waardoor de kosten voor de burgers, en dus de problemen, verder toenemen.

Invoeren van een basisinkomen zorgt voor een veel stabielere economie doordat overheidsuitgaven beter te plannen zijn en burgers te allen tijde een inkomen hebben, waarmee hun basisbehoeften zijn gedekt en in elk geval een deel van de economie blijft draaien. Voor het invoeren van een basisinkomen is het ook noodzakelijk om de winsten van bedrijven en superrijken effectief te belasten om ervoor te zorgen dat ze evenredig bijdragen aan een stabiele financiering van de samenleving.

Milieu en klimaat

Om klimaatmaatregelen uit te voeren is er nu even geen tijd, roept minister Wiebes. Maar helaas voor de minister zijn het precies dezelfde oorzaken die aanleiding zijn voor deze crisis, als die het klimaat ontwrichten. En door klimaatmaatregelen verder uit te stellen vergroten we alleen maar de kans op een snelle volgende crisis – als gevolg van extreem weer, natuurbranden, voedselschaarste of weer een andere ziekte.

Als we ons niet veel meer richten op het voorkomen van crises en alleen maar branden blussen zijn die branden binnenkort zo veelvuldig en zo groot dat er geen blussen meer aan is.

Rol van de overheid

De overheid heeft zich de laatste decennia vooral ingespannen om de markt (= grote bedrijven)  zo veel mogelijk haar gang te laten gaan. Daar was ook het redden van de banken in 2008 op gericht. Nu moet de overheid wel ingrijpen, want voor het eerste in de moderne geschiedenis valt de hele economie stil: de vraag valt weg doordat mensen niet meer kunnen kopen, de productie valt stil omdat niemand het werk kan doen. De overheid bepaalt nu wie wat mag of moet doen.

Dit is dan ook hét moment om vitale sectoren terug onder overheidsregulering te brengen; vooral de gezondheidszorg, maar ook vitale bankdiensten.

Hervorming van de politiek

De huidige problemen zijn mede ontstaan doordat politieke beslissingen vooral worden gericht op de korte termijn. Politici moeten snel scoren om hun herverkiezing zeker te stellen. Maatregelen gericht op de lange termijn dragen daar niet aan bij. Ondertussen wordt de samenleving steeds ingewikkelder en technologischer en vraagt om zowel breder als dieper inzicht in problematieken op alle terreinen en hun onderlinge samenhang.

Een van de grote uitdagingen zal worden om de fundamentele uitgangspunten van onze samenleving, vrijheid en democratie, te waarborgen op een manier die ons in staat stelt om lange termijn beslissingen voor complexe vraagstukken te nemen op basis van bewezen kennis en kunde, of op zijn minst de best beschikbare inzichten, in plaats van politieke opportuniteit. En om tegelijk solidariteit te waarborgen door de hele samenleving daar actief bij te betrekken.

Bedreigingen

Natuurlijk biedt de huidige situatie kansen om ontwikkelingen die verkeerd zijn gegaan terug te draaien. Maar lang niet iedereen is overtuigd van de noodzaak daarvoor.

Daarnaast kunnen verkeerde maatregelen om de zaak nu te redden, later voor nieuwe en mogelijk grotere problemen zorgen.

Een voorbeeld daarvan is het financieren van bedrijven in nood met nieuwe leningen. Die moeten uiteindelijk worden terugbetaald, inclusief rente. Dat leidt opnieuw tot groeidwang bij die bedrijven. Tegelijk moeten de staat en de banken die leningen op de markt financieren, waardoor de rente omhoog gaat. Zo kan hyperinflatie ontstaan, die de economie en de samenleving opnieuw in ellende stort.

Als gevolg van de lock-downs groeien internetwinkels snel. Mede daardoor nemen de winsten van de eigenaren daarvan explosief toe en groeien inkomensongelijkheid en uitbuiting verder. Kleine ondernemers die toch al onder druk stonden, vallen massaal om. De kans is heel klein dat die ontwikkeling na de coronacrisis nog op een redelijke termijn kan worden gekeerd.

Een snelle terugkeer naar business as usual zal ook een toenemende druk op het klimaat en een grotere achterstand op de klimaatdoelen tot gevolg hebben. Daardoor neemt de kans op nieuwe (klimaat)rampen verder toe, terwijl we nog herstellen van de vorige crisis. 

Ten slotte komt de vrije meningsuiting onder druk te staan, en daarmee het fundament van de democratie. Al in vroeg stadium trok de WHO miljoenen uit om nepnieuws te bestrijden – vooral nieuws dat kritisch stond tegenover door de WHO verspreide en niet wetenschappelijk bewezen stellingen over de herkomst van het coronavirus. Sociale media als Facebook volgden en recent werd het account van Maurice de Hond op LinkedIn verwijderd vanwege zijn kritiek op het coronabeleid in Nederland. De media beroepen zich daarbij op hun huisregels, maar reageren niet op vragen van betrokkenen en van onafhankelijke journalisten. Ook zijn ze niet transparant over de criteria waarop wordt gecensureerd. Daarmee bedrijven ze politiek en ondermijnen ze de democratie. Nu in de coronadiscussie, maar wanneer het precedent er eenmaal is en de politiek niet ingrijpt, wat volgt er dan?

Dit blog blijft in ontwikkeling. We verzamelen links naar andere artikelen waar de mogelijkheden voor een weerbaarder samenleving na corona worden beschreven en we nemen nieuwe kansen en bedreigingen op in het overzicht. Zo helpen we mee om samen beter uit de crisis te komen.

Links

Verder na corona, hoe gaat dat? Peter van Vliet

Wat de coronacrisis ons leert, Hans Stegeman

In welke samenleving wil jij leven?, Peter van Vliet

Corona crash, VPRO Tegenlicht

Ontgroeien doet bloeien, de Groene Amsterdammer, Jaap Tielbeke  

Corona is niet de schuld van de vleermuis, MO*

Een groene herstart na de pandemie, Project Syndicate, Sandrine Dixson-Declève, Hunter Lovins, Hans Joachim Schellnhuber en Kate Raworth

Vijf economische vergezichten, de Volkskrant

De economie na de coronacrisis, in een klap duurzaam?, Peter van Vliet

Transitie in tijden van coronacrisis, Maarten Nijman en Derk Loorbach

Nog meer kun je lezen in de rubriek ‘Na corona’