Een van mijn favoriete studieobjecten, de circulaire economie (CE), staat de laatste tijd volop in de belangstelling. Dat is mooi. Want circulaire principes kunnen ertoe bijdragen dat het economisch systeem binnen de grenzen van de aarde kan opereren. Maar het is niet gemakkelijk of vanzelfsprekend. De opgave die voor ons ligt is om van een ééndimensionale naar een driedimensionale economie te komen. Dat is pas een uitdaging. Echter, het is de enige manier om van een lineaire economie over te gaan naar een circulaire economie waarbij duurzame vooruitgang centraal staat.
De kinderschoenen van de circulaire economie
De huidige stand van zaken met betrekking tot de circulaire economie is, anders dan de lawine van rapporten die we nu zien verschijnen, nog vrij beperkt. Door producten slimmer te ontwerpen, de levensduur ervan te verlengen en onderdelen opnieuw te gebruiken, kan de circulaire economie een belangrijke bijdrage leveren aan een transitie naar een samenleving die binnen de grenzen blijft van wat de aarde aankan. Er zijn echter maar een paar voorbeelden van bedrijven die de CE tot een integraal onderdeel hebben gemaakt van hun bedrijfsmodel, strategie en verdienmodel. Voor veel andere bedrijven geldt dat de CE óf slechts een deel is van hun business, óf dat er wel een ambitie is, maar (nog) geen verdienmodel.
Ook worden telkens dezelfde rapporten erbij gehaald die het ‘bewijs’ leveren dat de circulaire economie in lineaire zin wat oplevert: economische groei bijvoorbeeld. Ik beschouw deze ontwikkeling als enigszins zorgwekkend. Waarom wordt aan de ene kant zoveel geroepen, terwijl het bewijs nog beperkt is? Voor je het weet is de hype voorbij en gaan we weer lineair verder.
Dat de CE in de praktijk nog in de kinderschoenen staat, blijkt bijvoorbeeld ook uit het recente SER-advies. Daarin is het nog echt zoeken naar wat er nu moet gebeuren om de CE te versnellen. De ambtenarenclub studiegroep duurzame groei heeft blijkbaar eenzelfde conclusie getrokken over de stand van CE. Zoals uit het rapport valt op te tekenen: ‘…bestaat er nog geen breed gedragen beleidsaanpak om het Europees afgesproken streefbeeld van een grondstoffenefficiënte economie concreet in Nederland gestalte te geven’. En de conclusie is daarbij dat een komend kabinet dus ook niet weet wat voor een beleid het zou moeten voeren om een transitie naar een circulaire economie te bewerkstelligen.
Van één- naar driedimensionaal
Waarom is die CE toch zo lastig? Dat heeft vooral te maken met de dimensies van de CE. De huidige lineaire economie kan ook worden opgevat als een ééndimensionale economie. Wat we meten, en wat we dus economisch van belang vinden, is het moment waarop een financiële transactie plaatsvindt. Het moment van verkoop bepaalt de waarde, dus de economische groei.
Een overgang naar een circulaire economie is een transitie naar een driedimensionale economie.
Het gaat niet alleen meer om financiële waarden bij een transactie, maar ook om ecologische en sociale waarden. En het gaat niet alleen meer om de waardecreatie op het moment van transactie, maar gedurende de levensduur van het product. Of nog iets nauwkeuriger, gedurende de kringloop van de materialen verwerkt in het product.
Als eerste de meervoudige waardecreatie. Dat wordt soms wel eens vergeten. De basis van de circulaire economie is het sluiten van kringlopen. Als dat echter niet leidt tot ecologische waarde, zoals een duurzamer gebruik van materialen, is er geen sprake van een circulaire economie. Een voorbeeld kan dat verhelderen. Een bedrijf als Airbnb helpt in theorie bij het sluiten van kringlopen: het zorgt voor een betere benutting van bestaand vastgoed, doordat tijdelijke verhuur van huizen en appartementen beter mogelijk is. De praktijk is echter een andere: weliswaar wordt van alles verhuurd, maar dit leidt vooral tot substitutie van hotels naar appartementen, zodat het per saldo maar de vraag is of vastgoed beter wordt benut. Er is dus geen sprake van ecologische waardecreatie. Dus bij een échte circulaire economie zal de intentie van bedrijven ook moeten zijn om de kringloop te verduurzamen: om producten langer te gebruiken, onderdelen te hergebruiken en grondstoffen zo lang mogelijk in de kringloop te houden.
Ten tweede de tijdsdimensie. Voor een werkende circulaire economie is het moment van de transactie maar één onderdeel van het relevante economische proces. Pas als de waarde over de hele levensduur van producten en materialen wordt meegenomen en zo optimaal mogelijk wordt benut, dan gaat de circulaire economie echt ‘vliegen’. Dat vraagt echter wel wat. Dat vraagt samenwerking in de waardeketen: bedrijven moeten samenwerken en zich verantwoordelijk voelen voor de producten tot ná het einde van de levensduur. Daarbij kunnen nieuwe business modellen, gebaseerd op het gebruiken in plaats van het verkopen van producten, helpen. Maar ook consumenten moeten willen bijdragen aan waardevastheid over de levensduur van producten: dus langer gebruiken, goed omgaan met restproducten, et cetera.
Op naar die circulaire economie!
De transitie naar een circulaire economie is een uitdaging. Maar dat wil niet zeggen dat die transitie niet mogelijk is. Een voorwaarde daarvoor is wel dat we van een ééndimensionale oriëntatie afstappen. Dus niet alleen maar financiële waardecreatie beschouwen op het moment van een transactie. Het goed waarderen van meervoudige waarden én het organiseren van waardecreatie tijdens de kringloop zijn daarbij essentieel.
Alleen dan krijgen we een driedimensionale economie. Een economie waar ook onze kinderen nog mee vooruit kunnen.
Hans Stegeman is Hoofdeconoom Nederland bij de Rabobank en werkt aan een promotie-onderzoek over de Circulaire Economie bij de Radboud Universiteit.