Het gaat veel te goed met de foute dingen

Een half jaar geleden schreef ik dat de vertrouwde wereld stil was gevallen. Inmiddels is de afbraak ervan volop in uitvoering. Halverwege 2021 wordt het steeds duidelijker hoe snel de wereld er deze eeuw anders uit gaat zien. Dat beeld lijkt meer op mijn zorgen dan op hoop.

Het gaat goed met de pandemie. Dank zij eigenwijze en betweterige politici die allemaal hun eigen regeltjes hanteren en het verdommen om een lijn te trekken in de aanpak woekeren generaties van mutaties er lekker op los, geholpen door nepnieuws, antivaxers en feestbeesten die hun eigen vrijheid belangrijker vinden dan de gezondheid van familie, vrienden en onbekenden.

Het gaat ook goed met klimaatrampen. West-Europa maakte haar eerste mee (een paar minder indrukwekkende pogingen van de laatste jaren even niet meegerekend) en zelfs Mark Rutte meesmuilde dat ‘er toch wel iets aan de hand is’.

Zelfs hij kan er niet meer omheen dat in de VS en in Italië, in Australië, in Rusland en in Turkije bossen en toendra in ongekend tempo in rook en CO2 opgaan en Canada een hitterecord vestigde waarbij de mosselen gekookt van het strand konden worden geraapt. Daarbij waren de tropische temperaturen in Finland en in Siberië niet meer dan een opwarmertje.

Naast Duitsland, België en de eigen Nederlandse achtertuin zagen ook delen van China, India en Italië auto’s en huizen, al dan niet met bestuurders of bewoners er nog in, door de straten drijven.

Klimaatpraatcircus

Dat ging ook niet ongemerkt voorbij aan het IPCC, waar een slimmerik een voorlopige versie van het laatste rapport lekte. Daarin worden -eindelijk- kantelpunten erkend als versnellers voor de effecten van klimaatverandering. Niet dat het enig verschil zal maken voor de politici die al jaren nalaten om welke afspraak dan ook na te komen. Dat zal ook na Glasgow, waar later dit jaar weer een klimaatpraatcircus wordt gehouden, niet anders zijn dan na Parijs 6 jaar geleden. Wie daarover nog twijfelt kijkt even naar het deel van de coronasteun dat daadwerkelijk in duurzame energie is geïnvesteerd: een hele 2 procent. Hoezo, coronacrisis een kans voor meer duurzaamheid? Hoezo, opwarming onder 1,5 graad houden?

Een disclaimer tussendoor: de ironie in deze column wordt vooral ingegeven door de onnozelheid van onze eigen demissionaire eerste minister en de rest van de politieke onbenullen, een enkel goed bedoelend exemplaar ten spijt. De vele slachtoffers maken het macaber. Helaas is dit nog maar een begin.

Als het goed gaat met corona en klimaatrampen, gaat het minder goed met de wereld. Dat zal niemand verbazen. Des te verwonderlijker is het dan dat we dit toch laten gebeuren. Natuurlijk zoeken we (‘we’ als de duurzaamheidadepten in de samenleving) ook voor deze zonden een bok en de politiek laat zich al dan niet gewillig offeren. Maar misschien is dat beeld te simpel.

De familie Murphy

Dat alles wat er mis kan gaan, uiteindelijk ook mis zal gaan, staat alom bekend als de Wet van Murphy. Wie de geschiedenis een beetje volgt kan bovendien het werk van twee neefjes van Murphy ontwaren: alles wat misbruikt kan worden, zal misbruikt worden (Murphy 2). En ‘misbruikt’ kan worden vervangen door ’vertraagd’, in de politieke variant (Murphy 3): alles wat vertraagd kan worden, zal worden vertraagd. De Europese Unie is daarvan een mooi voorbeeld.

De Murphys doen echter niet meer dan ons met de neus op de aantrekkingskracht van tegenwerking drukken. Ze zeggen niets over de oerkrachten die erachter schuil gaan.

Chaos

“De politiek” is een brede generalisatie van een beroepsgroep, die uit vele miljoenen leden bestaat, van klerken tot ministers en van parlementariërs tot presidenten. Ze zijn verdeeld in duizenden partijen, fracties en stromingen die op hun beurt onderdeel zijn van ideologieën die elkaar soms op leven en dood bestrijden. En dat allemaal voor het goed van, of liever de macht over de samenleving. Dat hele circus vertoont alle kenmerken van een chaotisch complex systeem.

Waar dat toe leidt laat het bekende voorbeeld van de vlinder van Lorenz zien, die in China met zijn vleugels wiekt en zo in Amerika een orkaan veroorzaakt. Stel je vervolgens elke politicus van enige invloed als zo’n vlinder voor….

In werkelijkheid is de politiek maar een zo’n systeem, in een universum waar al die verschillende invloedssferen van burgers en organisaties met elkaar in interactie zijn, en die op hun beurt weer ingebed zijn in het nog veel ingewikkelder Aardse ecosysteem. Hoe complex wil je het hebben.

Wanneer vervolgens de familie Murphy kennis maakt met Systeem Aarde zijn de gevolgen niet meer te overzien.

Meer is minder

Lang, heel lang was ecosysteem Aarde een organisme dat volgens zorgvuldige evolutionaire spelregels volgroeide. In het antropoceen veranderde dat radicaal. Want meer van alles, daar is het hele antropocene schema op gericht. Dat begon met steeds meer van onze eigen soort, en wat al die sapiensen nodig dachten te hebben om te kunnen bestaan.

Onze economen van nu maken ons wijs dat groei noodzakelijk en ook economisch gezond is. En wat is er nou tegen een luttele 3% groei per jaar? 3% groei jaar op jaar betekent een verdubbeling in circa 20 jaar. Neem als voorbeeld het aantal auto’s in Nederland in 1970. Dat waren er zo’n 2,5 miljoen. Wanneer dat aantal jaarlijks met 3% zou groeien, zouden er nu 15 miljoen in de file staan. In werkelijkheid is dat aantal iets meer dan de helft en zie welke problemen dat al oplevert.

Om het plaatje compleet te maken is de honger naar energie van een alsmaar groeiend en complexer wordend systeem vrijwel niet te stillen, want ook die neemt exponentieel toe: een verdubbeling van de complexiteit van een systeem zorgt voor een verviervoudiging van de energiebehoefte. Om die energiehonger te stillen stoken we de evolutie op en groeien we de ondergang tegemoet.

Eigen leven

Een ander kenmerk van complexe en chaotische systemen is, dat ze een eigen leven gaan leiden. Ze bezitten een autonome dynamiek die nauwelijks nog te beïnvloeden is, en al helemaal niet meer planmatig en gericht. Dat is echter precies wat de politiek probeert, en wat dan ook voortdurend fout gaat.

Kun je dat het politieke gilde aanrekenen? Ja en nee. Zoals we zagen is de wereld te ingewikkeld geworden om nog te kunnen overzien en om gericht te kunnen sturen. Dat zou een verzachtende omstandigheid zijn, wanneer de politiek er blijk van zou geven zich dit te realiseren en daar rekening mee zou houden. Het tegenovergestelde lijkt echter het geval: naarmate er meer voorzichtigheid geboden is, worden beslissingen roekelozer en naarmate er meer samenwerking noodzakelijk is geldt eigen wijze eerst.

Meer onzekerheid

Waar dat uiteindelijk toe leidt weet niemand, maar de recente ontwikkelingen laten zien dat de corona-aanpak onsamenhangend en versnipperd is, dat klimaatverandering zorgt voor records in extreme neerslag en hitte die zich vertalen in rampen als overstromingen en bosbranden, dat nauwkeurig gekalibreerde distributiesystemen uiteenvallen, dat productieketens ontregeld raken door tekorten aan materialen en onderdelen en dat financiële markten onvoorspelbaarder dan ooit zijn geworden. Democratie is in steeds meer landen een loslatend etiketje.

Tel daarbij op dat tegen elke maatregel wel uit een of andere hoek verzet komt en dat het maatschappelijke debat wordt overschreeuwd door sociale media waar desinformatie vaker en fanatieker de meningen (en emoties) voedt dan kennis en feiten.

Daarmee blijft de onzekerheid toenemen en zorgen voor meer en fellere reacties uit de samenleving. De rol van duurzaamheid kan in dat proces doorslaggevend zijn. Niet zozeer om co2 en afval te voorkomen, maar om het evenwicht terug te brengen in de op hol geslagen samenleving.

Want complexe systemen die uit evenwicht zijn geraakt zullen uiteindelijk een nieuwe balans vinden. Dat is deel van de dynamiek. Of dat nieuwe evenwicht ook goed is voor de menselijke soort en haar voortbestaan is de hamvraag.

Peter van Vliet