We reageren ieder op onze eigen manier op de coronacrisis; angstig, berustend of soms nog steeds ontkennend. Het wekt ook verbazing hoe snel en goed de systemen in Europa omschakelen van hun gewone manier van doen en zich lijken aan te passen aan deze bijzondere omstandigheden. Dat omschakelen van de maatschappij, dat is iets waar de transitiebeweging juist actief in is – in denken en doen – maar dan naar een duurzame, lokale en sociale samenleving. Wat kunnen we hier op korte en lange termijn van leren?
Het Coronavirus lijkt voor een gezonde jongere misschien niet meer dan een flinke griep (onterecht overigens), maar kwetsbare ouderen hebben een kans op een ernstiger ziektebeeld, ziekenhuisopname en mogelijk zelfs overlijden. Waar het dan met name mis gaat is de capaciteit van onze ziekenhuiszorg. Dus zijn we vanuit collectief belang gedwongen maatregelen te nemen. Er wordt daarom door de overheid flink ingegrepen in ons dagelijks leven. En dat levert vele beperkingen, met grote gevolgen voor allerlei werkzaamheden en gewoontes van mensen.
De parallellen zijn er met de ecologische en economische crises waar de transitiebeweging zich op richt: het gedrag van gezonde rijke mensen (die zich onterecht veilig wanen) heeft grote impact op de wereldbevolking en de toekomstige generaties. Een andere parallel is de verrassingskracht van het virus. We werden erdoor overvallen. Zelfs toen in Italië de eerste doden vielen, waren sommige Nederlander met hun gedachten vooral bij het door laten gaan van carnaval. Ook de klimaatcrisis is inmiddels overal aantoonbaar aanwezig en de financiële crisis van 2008 had ons wakker moeten schudden. Maar nog teveel mensen houden zich vast aan de gedachte dat we door kunnen gaan op de huidige weg.
Er zijn problemen
Natuurlijk ontstaat er grote schade door het virus zelf. Allereerst zijn er duizenden mensen die deze pandemie niet overleven. De cijfers liegen er niet om en 2020 zal daarom voor altijd in onze herinnering blijven. Er zullen ook veel bedrijven zijn die nu hun deuren moeten sluiten, maar volgend jaar niet meer zullen openen. Mensen die hun baan verliezen en flexkrachten die hun opdrachten zien verdampen. Het vermogen dat verdampt op de beurzen kan pensioenen in gevaar brengen. En allerlei evenementen waar mensen maanden, soms jaren, aan gewerkt hebben, worden afgelast. De onderliggende oorzaken van deze problemen, die nu opeens helder worden, hadden al veel langer de aandacht van de transitiebeweging. Als we iets moeten leren van deze crisis is het dat onze geglobaliseerde economie al deze jaren enorm kwetsbaar was.
Veerkracht in tijden van crisis
In tijden van crisis gaat het om de mogelijke oplossingen die al op tafel liggen. De spelregels zijn de laatste weken ingrijpend veranderd. We zien dat die regels veel flexibeler zijn dan ons altijd is verteld. En natuurlijk gaat er hier en daar wat mis in de uitvoering. Maar als je bijvoorbeeld in 2018 had geroepen dat leerlingen binnen een paar jaar digitaal thuisonderwijs zouden moeten krijgen, dan had iedereen je hard uitgelachen. Ze hadden je verteld dat het technisch niet haalbaar is, dat daar het onderwijssysteem niet geschikt voor is, dat leerkrachten niet capabel waren, dat het misbruikt zou worden, dat het teveel kost, …. En nu zit opeens een kleine drie miljoen leerlingen en studenten thuis. Binnen een week zijn we overgeschakeld naar 100% thuisonderwijs (waar we overigens niet voor pleiten onder normale omstandigheden). In Londen worden alle daklozen sinds deze week opeens allemaal opgevangen. En het financiële vangnet voor ondernemers en flexkrachten dat onze regering nu opzet, begint aardig op een basisinkomen te lijken.
De juiste richting
Dat het anders kan, is de afgelopen weken bewezen. Het is ook niet te verwachten dat alles in onze samenleving te redden is. Er zal een nieuwe realiteit ontstaan in de komende weken en maanden. De oplossingen die nu worden uitgewerkt, kunnen ons echter twee kanten op trekken. Er zijn sterke krachten die alles snel weer op de oude manier georganiseerd willen zien zodra deze crisis voorbij is. In goed Engels heet dat: Business As Usual. De transitiebeweging wil hieraan voorbij kijken naar een toekomst waarin die hardnekkige ongelijkheid, klimaatverandering en verlies van biodiversiteit zijn uitgebannen. Bijvoorbeeld door in te zetten op duurzame energie in lokaal eigendom.
Door lokale duurzame productiebedrijven en boerderijen te stimuleren, met een eerlijke prijs voor de werknemers en positieve bijdrage aan de biodiversiteit. Met het inrichten van duurzame groene steden waarin alleen nog schone mobiliteit is. Door het verbeteren van de zorg, die naast het genezen van mensen ook weer tijd en aandacht heeft voor het voorkomen dat mensen ziek worden. En door pluriform onderwijs in te richten waarin we menselijk contact slim combineren met digitale technologie. We hebben economische modellen nodig, zonder negatieve effecten op het milieu en die maatschappelijke waarde boven aandeelhouderswaarde stellen. En we moeten het geldsysteem hervormen zodat het onder democratisch bestuur valt. En we willen circulaire producten en slim hergebruik van grondstoffen. We moeten samenredzaamheid organiseren en welzijn gebaseerd op vertrouwen en een democratie die werkt.
Korte termijn
Als we kijken naar de korte termijn dan moeten we ons bewust zijn dat de problemen van de lange termijn, zoals klimaat en biodiversiteit, blijven bestaan. In de jaren rond de financiële crisis van 2008 heeft het klimaatbeleid stilgelegen. Zo’n pauze kunnen we ons niet nog een keer veroorloven. Elke urgente crisis bewijst juist dat we een economisch systeem hebben dat instabiel is. We moeten de korte termijn én de lange termijn met elkaar verbinden; dweilen én de kraan dichtdraaien.
Vanuit ons transitieperspectief geeft de huidige crisis de ruimte voor ingrijpende veranderingen richting een economie binnen ecologische grenzen van de Aarde waarin basisbehoeften voor alle mensen worden ingevuld. Dan moeten we nu wel iets gaan doen, want de mensen en bedrijven die veel belang hebben bij de Business As Usual zullen ook op de korte termijn met plannen komen. Wie Shockdoctrine van Naomi Klein heeft gelezen, begrijpt dat er zoiets bestaat als “rampkapitalisme”; mensen die voordeel halen uit een crisis. En dan gaat het niet zozeer om de mensen die nu hun WC-papiervoorraad op Marktplaats aanbieden.
Het gaat vooral om de organisaties en bedrijven die straks weer door willen gaan op de oude manier. De luchtvaartsector was er als eerste bij om financiële steun te vragen – liefst zonder voorwaarden. Maar ook de Tsjechische premier Andrej Babiš, pleit al voor het focussen op de Coronacrisis en het loslaten van de Europese Green Deal. Dit klinkt als: “terug naar Business As Usual”. En soms is het lastig. Door het wegvallen van de vraag zal de prijs van olie zeer waarschijnlijk gaan dalen – net als producten die sterk gekoppeld zijn aan de olieprijs. Het is een groot risico dat we als een blok vallen voor de korte termijn financiële voordelen van deze fossiele industrieën in een tijd van crisis. We moeten de lange termijn strategie nu breed gaan ontwikkelen èn tegelijk gaan uitvoeren!
Lange termijn
Er zijn drie dimensies die van belang zijn voor de transitie op de lange termijn. Allereerst is er het perspectief van de huidige economie. We kunnen bedenken wat er nu van waarde is, dat we willen behouden. Bedenk bijvoorbeeld hoe geavanceerd de processen van de supermarkten op dit moment zijn om voorraden op peil te houden en voldoende personeel beschikbaar te hebben in de winkels. Die techniek en proceskennis willen we niet zomaar overboord gooien. We moeten ze wel goed analyseren. Zijn de processen duurzaam? Zijn ze sociaal? Laten we de activiteiten die ongezond en niet duurzaam zijn stopzetten. En dat laten we dat doen met respect en liefde voor mensen die nu in die activiteiten betrokken zijn.
De tweede dimensie is die van de toekomstige economie. Hier speelt ons voorstellingsvermogen een belangrijke rol. Hoe ziet het eruit? Maak een aantrekkelijk beeld van een samenleving die volledig duurzaam is met een economie die past binnen wat de Aarde voortbrengt. Daaronder vallen eerdergenoemde aspecten, zoals duurzame energie, wonen, mobiliteit, voedsel, zorg en onderwijs op een manier die goed is voor mens en milieu en waaraan ondernemerschap en economie dienend zijn in plaats van leidend.
De derde dimensie is die van de tussenliggende experimenten. Alle dingen die we nu, of direct na de Coronavirus-crisis, direct kunnen doen. De lessen hiervoor zijn vanuit de transitiebeweging na jaren van experimenteren en leren helderder dan je denkt. En er liggen voldoende ideeën kant en klaar op de plank. We hebben politieke moed en doorzettingskracht nodig om met behulp van al die experimenten uiteindelijk van de gewenste toekomstige economie de werkelijkheid te maken.
Leren van experimenten
Laten we nu eens niet bescheiden zijn en met elkaar groot durven denken. Er zijn veel voorbeelden van duurzame en rechtvaardige economie die de afgelopen decennia over de hele wereld zijn ontwikkeld. Of het nu gaat om voedsel, van buurtmoestuin tot coöperatieve landbouw, economie of mobiliteit, overal is de transitiebeweging actief met het uitvoeren van experimenten. Ook mislukte experimenten mogen daartoe gerekend worden, want daar kunnen we ook veel van leren. Stuk voor stuk geven ze inzicht in het beeld van de toekomst. Die aantrekkelijke toekomst is geen vaststaand feit, ze zal iedere keer bijgesteld worden en ieders inbreng daarbij is van belang. De transitie is van ons allemaal. Maar wat ze ons ook leren is bescheidenheid: er zijn geen gemakkelijke oplossingen of blauwdrukken: veranderen en transformeren is lastig, complex, onzeker en soms ongemakkelijk. We moeten het allemaal zelf doen en steeds opnieuw uitvinden.
Wat kun je doen?
Neem mensen in je omgeving mee in jouw verhaal over hoe die nieuwe economie eruitziet. Of bekijk het eens vanuit de huidige economie. Wat zou jij echt willen behouden en zou dat volledig duurzaam kunnen? En tot slot natuurlijk het durven experimenteren. Waar heb jij de sprong gewaagd en welke lessen en ervaringen kun je hierover delen? Welke experimenten heb je (met jouw transitiegemeenschap) uitgevoerd die relevant zijn en blijven?
Derk Loorbach is Professor socio-economic transitions aan de Erasmus University, Directeur van DRIFT en voorzitter van ifund
Maarten Nijman is verbonden aan Our New Economy als coördinator van De Grote Transitie en lokaal actief bij Transitie Castricum
Dit artikel verscheen eerder op Degrotetransitie.nl
Blijf op de hoogte met de nieuwsbrief. Meld je hier aan.
( Je kunt ons ook steunen door lid te worden of te doneren )
