De keuzes van nu zijn bepalend voor het Nederland van 2050. In de nieuwe langetermijnverkenning ‘Kiezen voor later: vier visies voor 2050’ schetst het Centraal Planbureau (CPB) vier scenario’s die de politiek kunnen helpen die keuzes te maken, zegt het CPB zelf. Maar is dat wel zo? Directeur Pieter Hasekamp heeft de verkenning op 10 oktober in elk geval aangeboden aan minister-president Dick Schoof.
Met de publicatie wil het CPB aanzetten geven tot een debat over de toekomstige ontwikkeling van de economie en de maatschappij. Want een beeld over de prioriteiten op lange termijn is belangrijk voor de keuzes van nu, stelt het bureau. En dat is natuurlijk zo. De scenario’s laten zien dat er meestal geen ‘gratis’ keuzes zijn: investeren in het een gaat vaak ten koste van het ander. En kiezen is nodig, want hoe langer noodzakelijke maatregelen vooruitgeschoven worden, hoe groter het risico op abrupte en dure aanpassingen. En het risico op rampen, maar dat noemt het rapport er niet bij.
Beperkte inzichten
Het CPB presenteert vier scenario’s: Markt, Autonoom, Duurzaam en Samen. In ieder scenario staat één maatschappijvisie voorop. Vervolgens wordt ieder scenario uitgewerkt voor vijf thema’s: economische ontwikkeling, arbeidsmarkt, sociale zekerheid, zorg en ruimte & wonen.
Politici en beleidsmakers kunnen bij het nadenken over toekomstgericht beleid putten uit de gepresenteerde scenario’s en de uitwerking per thema, zegt het CPB in haar persbericht. De gepresenteerde inzichten die zouden moeten helpen de gevolgen van beleidskeuzes op de lange termijn in kaart te brengen, zijn echter behoorlijk lineair en eendimensionaal, te zeer om van werkelijk nut te kunnen zijn. Maar misschien is die simplistische projectie wel bedoeld om een klimaatsceptische regering niet tegen zich in het harnas jagen. We gissen maar.
Vind jij goede en onafhankelijke informatie over een duurzame en klimaatveilige toekomst belangrijk? En helpt Duurzaamnieuws.nl je daarmee? Help ons dan als ondersteunend lid. Dank je wel.
Liever eerst een tijdje volgen? Meld je dan aan voor de gratis nieuwsbrief.
Zo staat er in het rapport: “Wanneer planetaire grenzen worden overschreden, zullen gevolgen hiervan grotendeels pas na 2050 zichtbaar zijn.” O ja? En al die recente klimaatschade door extreem weer dan?
Keerzijdes
Het persbericht vervolgt: De langetermijnverkenning laat zien wat de effecten van consistent beleid kunnen zijn en welke keerzijdes we dan voor lief moeten nemen. Zo wordt in de langetermijnverkenning duidelijk dat kiezen voor meer materiële welvaart (Markt) ook meer ongelijkheid en vervuiling met zich meebrengt. Terwijl kiezen voor meer solidariteit (Samen) ook inhoudt dat er meer belasting betaald moet worden en de pensioenleeftijd sneller stijgt. Meer aandacht voor natuur en leefbaarheid (Duurzaam), brengt met zich mee dat veel producten duurder worden en de overheid meer ingrijpt op persoonlijke keuzes. En als Nederland kiest voor meer zelfvoorziening (Autonoom), is de keerzijde dat de economie amper groeit en sociale voorzieningen soberder zijn.
Directeur Pieter Hasekamp: “De scenario’s zijn geen voorspellingen en presenteren ook geen onderling exclusieve set van beleidsopties, er zijn ook combinaties denkbaar. Deze verkenning laat vooral zien dat aan alle keuzes consequenties vastzitten.” Maar het rapport laat vervolgens niet alle consequenties zien. Klimaat en milieugevolgen van de keuzes, volgens experts toch dé grote maatschappelijke bedreigingen van ons tijdperk, worden zorgvuldig gemarginaliseerd en zelfs omzeild.
In de bijlage B5 (Trends en onzekerheden in klimaat en leefomgeving) is weliswaar een brave (en afgezwakte) opsomming van feiten te lezen, maar zonder daar consequenties voor de scenario’s aan te verbinden. Behalve in deze paragraaf:
“De effecten van klimaatverandering zelf zijn (…) uiterst onzeker. De verwachte stijging van de zeespiegel in 2100 varieert tussen 27 cm in een gunstig scenario en 123 cm in een ongunstig scenario. Tot 2050 zijn zowel omvang van als onzekerheid over de verwachte effecten minder groot.”
Alsof de stijging van de zeespiegel de enige serieuze bedreiging is. Maar inderdaad, wel eentje die je in elk geval nog eventjes vooruit kan schuiven. Hopelijk.
Het volgende overzicht geeft een korte indruk van de scenario’s. Met voor elk scenario natuurlijk wel de gevolgen voor migratie. Daar hebben we er zelf nog eentje aan toegevoegd.
Het hele rapport kun je hier downloaden.
1 Rijk maar ongelijk
In dit scenario staan materiële welvaartsgroei, individuele vrijheid en eigen verantwoordelijkheid voorop. Nederland is dan het rijkst, met veel internationale handel, een groeiende economie en een stijgende bevolking door veel migratie. De belastingen gaan omlaag. De prijs die daarvoor moet worden betaald: niet iedereen kan meekomen, dus de ongelijkheid neemt toe. Ook is sprake van grotere salarisverschillen, uitkeringen worden versoberd.
Ouderdom, gezondheid en verlies van arbeidsinkomen worden in dit scenario gezien als individuele risico’s. In de zorg wordt het basispakket kleiner, eigen bijdragen stijgen, het aantal private partijen neemt toe. Er wordt een groter beroep gedaan op het informele stelsel van sociale zekerheid, bijvoorbeeld via lokale initiatieven als voedselbanken en broodfondsen. Er is ook meer vervuiling, klimaatdoelen worden niet gehaald.
Waar dit scenario dan weer wel goed voor is: de woningbouw. Zonder al te veel regels kunnen snel veel meer huizen worden gebouwd – al wordt de vraag daarnaar ook groter dankzij de groeiende migratie.
2 Autonoom maar versoberd
Minder afhankelijkheid van het buitenland en de eigen veiligheid gelden in dit scenario als de prioriteiten. Nederland heeft de blik naar binnen gericht, is meer zelfvoorzienend, houdt strategische voorraden aan en voert een actieve industriepolitiek. Er is meer ruimte in het land, omdat de bevolking vanwege de beperkte migratie nauwelijks groeit, waardoor ook de druk op de woningmarkt minder oploopt. Energievoorziening, voedselvoorziening, industriële productie en technologie blijven binnen de eigen – of in elk geval de Europese – grenzen.
Gemeenschapszin is belangrijk: de overheid trekt zich terug uit de persoonlijke levenssfeer van burgers, waardoor de rol van het maatschappelijk middenveld en huishoudens, bijvoorbeeld via mantelzorg, toeneemt. Er is meer ruimte voor onbetaalde arbeid en vrije tijd. „Maatschappelijke cohesie en eigen identiteit zijn in dit scenario belangrijk en mogen ook ten koste gaan van materiële welvaart en economische groei”, staat in het rapport.
De keerzijde is dan ook dat de economie nauwelijks groeit, klimaatbeleid amper van de grond komt door de beperkte internationale samenwerking, sociale voorzieningen worden versoberd en mensen zonder sociaal netwerk buiten de boot vallen. Het terughalen van productie uit het buitenland, waar het tegen lagere kosten werd gemaakt, leidt ook tot hogere kosten. In de zorg worden regelingen soberder en nemen eigen betalingen toe.
3 Duurzaam maar krap
Dit toekomstbeeld gaat uit van een duurzame samenleving, in alle opzichten. Meer aandacht voor de natuur en leefbaarheid uiteraard, want dat is goed voor de planeet, maar ook een gelijkwaardige verdeling van onbetaald werk tussen man en vrouw, meer preventie, een gezondere leefstijl, een circulaire economie en meer verduurzaamde woningen. Vervuilende of energie-intensieve sectoren verdwijnen; Nederland wordt zo gelijk minder aantrekkelijk voor arbeidsmigranten.
Die nadruk op duurzaamheid heeft ook nadelen. Zo worden producten en diensten duurder, waar vooral armere huishoudens last van hebben. Ook hebben huishoudens en bedrijven te maken met veel regulering en overheidsinmenging, die hun keuzevrijheid begrenzen: de overheid grijpt vaker in op persoonlijke keuzes. „Het is vanzelfsprekend dat restricties worden gesteld aan consumptie en gedrag”, staat in het rapport.
Ook worden regelingen rondom inkomenszekerheid soberder, zo wordt de WW minder lang. Idee is dat mensen dan worden gestimuleerd sneller een nieuwe baan te zoeken. Door de stijgende woningvraag, nieuwe natuur, meer biolandbouw in plaat van intensieve landbouw en de energietransitie, wordt ruimte schaarser. Grond- en woningprijzen zullen daardoor stijgen, mensen zullen kleiner gaan wonen.
4 Solidair maar duur
In dit scenario staan solidariteit en gedeelde verantwoordelijkheid centraal. Ongelijkheid en armoede worden bestreden, de uitkeringen gaan omhoog en iedereen heeft recht op gratis zorg, goed onderwijs, een betaalbare woning, een sociaal vangnet en een ‘fijne’ oude dag. De verdeling van de welvaart is belangrijker dan de omvang. Er is volop vertrouwen in „de sturende en herverdelende overheid”, die veel voorzieningen aanbiedt om sociale verschillen te verkleinen. Enige arbeidsmigratie is nodig, bijvoorbeeld om aan de personeelsvraag in de zorg te voldoen, maar niet te veel, teneinde het draagvlak voor de ruime sociale voorzieningen te behouden.
Dat alles is niet gratis. De belastingen gaan omhoog en de pensioenleeftijd moet sneller omhoog om personeelstekort tegen te gaan. Tweeverdiener zijn wordt gestimuleerd. Door de groeiende zorgvraag gaan de eigen bijdragen omhoog, worden de wachtlijsten langer en wordt de zorg duurder. De grote overheidsbemoeienis zet een rem op de economische groei; innovatie en ondernemerschap worden minder beloond.
5 Het scenario van Duurzaamnieuws: Realistisch maar onontkoombaar
Dit beeld laat zien wat de consequenties kunnen zijn van voortzetten van het huidige beleid. Als gevolg van elkaar opvolgende en steeds radikalere rechtse regeringen in veel landen in de periode tot 2033, wordt In 2050 de hele economische groei (volgens het inmiddels afgeschafte BNP) tenietgedaan door klimaatschade. Steeds opnieuw herstellen van elkaar steeds sneller opvolgende rampen legt volledig beslag op de arbeidscapaciteit en de inflatie giert omhoog, mede door de exploderende loonkosten om mensen in Nederland te houden en de leningen die de overheid af moest sluiten voor herstel en om onverzekerde klimaatschade nog deels te kunnen dekken.
Infrastructuur is vervallen, wat overal merkbaar is, ook in bevoorrading van industrie en detailhandel. Voedselproductie is gedecimeerd. De bodem is uitgeput en oogsten mislukken regelmatig. Het vee dat nog over was na de grote sanering wordt geplaagd door resistente bacterien en virussen. De gebieden tussen de grote rivieren zijn inmiddels ondergelopen en onbruikbaar. Rantsoenering wordt overwogen. Stroomuitval is normaal geworden. Leidingwater is niet langer geschikt als drinkwater.
Het functioneren van veel organisaties staat onder druk door de kennisachterstand die een hele generatie heeft opgelopen en de samenleving draait vooral op ouderen en op jongeren die na de crisis van 2033 zijn opgeleid.
Een deel van de gezondheidszorg wordt daardoor opgevangen door de buurlanden.
Het internet wordt nog steeds strikt gecensureerd om nepnieuws en desinformatie te bestrijden. Bovendien is de snelheid ingeperkt om energie te besparen. De meeste informatie is alleen nog maar tekst. Parallel zijn er privenetwerken ontstaan die een vrijplaats voor autonomen en extremisten zijn. Een groot deel daarvan wordt door Elon Musk gefaciliteerd, die daartoe enorme aantallen microsatellieten exploiteert.
Als voordeel is de immigratie tot vrijwel nul gedaald. Niemand wil hier nog wonen.
Alle scenario’s kennen voor- en nadelen, beseft ook CPB-directeur Hasekamp. „Het zijn lastige keuzes, en gratis zijn ze niet. Maar je móét besluiten nemen. Het zou mooi zijn als dit kabinet dat doet.” Wat ons betreft mogen we daar nog wel even mee wachten. Wie weet krijgen we binnenkort nog een capabel kabinet.