De controle over onze voedselketens dreigt zich te concentreren bij enkele grote bedrijven, met rampzalige gevolgen voor voedselzekerheid, ongelijkheid én milieu. We moeten nu in actie komen voordat een onomkeerbare trend is ingezet, schrijft econoom en voormalig VN-functionaris Jomo Kwame Sundaram.

Producenten en consumenten komen machteloos te staan nu voedsel wereldwijd onder de snelgroeiende macht van grote bedrijven komt te staan. Deze trend draagt bovendien bij aan sociale ontwrichting en verdere vernietiging van het milieu.

Het onlangs verschenen rapport A Long Food Movement, een samenwerking van het International Panel of Experts on Sustainable Food Systems (IPES-Food) en de ETC Action Group on Erosion, Technology and Concentration - is op zijn zachtst gezegd onheilspellend.

Vooruitzicht op lange termijn

Het rapport analyseert hoe voedselsystemen in de komende kwarteeuw zullen evolueren, door technologische en andere veranderingen. De onderzoekers laten zien hoe de ‘hi-tech’-sector, dataverwerkingsbedrijven en grote vermogensbeheerders zich de afgelopen jaren hebben aangesloten bij gevestigde landbouwbedrijven om de mondiale voedselketens opnieuw vorm te geven.

Als de huidige trend doorzet zal het voedselsysteem in toenemende mate worden beheerst door grote multinationals, ten koste van miljarden boeren en consumenten over de hele wereld.

Big ag stapt in het huwelijksbootje met big data

De veelgeprezen ‘vierde industriële revolutie’, ook wel IR4.0 genoemd, gemunt door het Davos World Economic Forum (WEF), bevordert digitalisering in voedselsystemen en versnelt zo het proces waarmee grote bedrijven steeds meer macht over de voedselsystemen veroveren.

Binnen deze IR4.0 ontstaan bijvoorbeeld apps die een beter volgsysteem in de toeleveringsketens faciliteren. Ook het gebruik van drones in de ‘precisielandbouw’ valt hieronder – hiermee worden pesticiden op bepaalde gewassen gespoten, waardoor minder input nodig is en de landbouwkosten mogelijk dalen. Landbouw staat nu op de tweede plaats - na het leger – als het om dronegebruik gaat.

Digitale reuzen werken samen met andere multinationals om ‘cloud’-infrastructuren uit te breiden en nieuwe digitale landbouwtechnologieën verspreiden zich zo snel als de infrastructuur dit toelaat – ten koste van landarbeid. De nieuwe landbouwtechnologie ondermijnt daarnaast een meer diverse, ecologisch beter geschikte landbouw ten gunste van niet-duurzame monoculturen. De dreiging is groot, aangezien op dit moment familieboerderijen nog steeds ruim twee derde van de wereldbevolking voeden.

Ondertussen zijn voedingsdata commercieel steeds lucratiever geworden, om beter aan de vraag van de consument te voldoen bijvoorbeeld. Maar de winsten van ‘big ag’ (ofwel ‘big agriculture’, verwijzend naar de steeds grotere en machtiger agrobedrijven) zijn ook flink gestegen door ‘nieuwe behoeften’ te creëren - nu wordt big data al gebruikt om de voorkeuren van consumenten te manipuleren.

Tijdens de pandemie zijn online boodschappen- en voedselbezorgdiensten nog sneller gegroeid en zijn e-commerceplatforms in sneltempo de grootste handelaars ter wereld geworden.

IR4.0 is niet goedaardig

Tegelijkertijd hebben techbedrijven en grote vermogensbeheerders steeds meer invloed verkregen binnen de voedselreuzen. Machtige conglomeraten voegen verschillende bedrijfsonderdelen samen om de concentratie en productie op te krikken en de concurrentie uit te dagen onder het mom van ‘creatieve disruptie’.

Het IPES-ETC-rapport wijst op nieuwe bedreigingen voor de landbouw en de voedselzekerheid nu de voorstanders van IR4.0 steeds meer invloed uitoefenen. Het onderzoek waarschuwt dat als we big ag de ‘sleutels van het voedselsysteem’ geven, dit de voedselonzekerheid en andere bedreigingen vergroot.

Grote bedrijven zullen hun macht over de voedselvoorraden verder vergroten. De door big ag beheerste toeleveringsketens zullen kwetsbaarder zijn omdat rivaliteit en concurrentie steeds meer de plaats innemen van multilaterale samenwerking.

Wat is het alternatief?

Maar het rapport schetst ook een meer optimistische visie op de komende kwart eeuw. In dit alternatieve scenario zouden samenwerkingsbanden – van kleine schaal tot aan mondiaal niveau – sociale bewegingen en het maatschappelijk middenveld in staat stellen om weerstand te bieden.

Ook in dit scenario spelen nieuwe technologieën een rol, variërend van kleinschalige drones voor het monitoren van de velden, tot apps voor consumenten om voedselveiligheid en voedingswaarde te checken. Maar die technologieën zouden een gezamenlijk eigendom zijn, vrij toegankelijk én goed gereguleerd.

Het rapport geeft pragmatische strategieën mee om drie kwart van de broeikasgasuitstoot in de landbouw terug te dringen en zo’n 3300 miljard euro van big ag naar ecologische landbouw en voedselsoevereiniteit te kunnen verschuiven. Daaronder vallen ook miljarden euro’s aan subsidies en aan besparingen op gezondheidszorg als gevolg van ondervoeding.

IPES-ETC beveelt ook aan om junkfood, giftige stoffen, CO2-uitstoot en dividend te belasten. Het dringt bovendien aan op strafrechtelijke vervolging van de partijen die verantwoordelijk zijn voor hongersnood, ondervoeding en milieuschade.

Verder stelt het rapport dat voedselveiligheidsprotocollen zwaarder zouden moeten wegen dan wetgeving rond handel en intellectueel eigendom, en niet alleen voor noodgevallen zouden moeten gelden. Maar nu voedselsystemen onder grotere druk staan, zijn big ag-oplossingen aantrekkelijk gebleken voor bezorgde beleidsmakers die geen andere uitweg zien.

Laatste kans om een andere weg in te slaan

Hoewel aangeprezen als dé weg naar voedselzekerheid, hebben investeringen uit het bedrijfsleven de afgelopen decennia alle overgebleven, ‘traditionele’ agrarische ecosystemen zwaar ondermijnd.

Big ag beweert dat de voedsel-, ecologische en klimaatcrises moeten worden aangepakt met superieure nieuwe technologieën waarvoor alleen zij de financiering, het ondernemerschap en de innovatie kunnen bieden.

Maar in werkelijkheid hebben ze gefaald, hebben ze alleen maar meer problemen veroorzaakt door het rücksichtslos nastreven van winst. Naarmate het nieuwe type voedselsysteem en de bedrijfstrends zich verder bestendigen, zal het steeds moeilijker worden om nog van richting te veranderen.

Op voorstel van het World Economic Forum is de Food Systems Summit van de VN later dit jaar duidelijk bedoeld om meer zakelijke ‘oplossingen’ te promoten. A Long Food Movement is - net op tijd - een dringende oproep tot actie voor de lange termijn.

Omdat er zoveel op het spel staat, moeten vertegenwoordigers van voedselproducenten en consumenten nu opstaan om te voorkomen dat regeringen een door de VN opgelegde bedrijfsovername van de wereldwijde voedselsystemen toestaan.

Lees ook: We hebben een voedselrevolutie nodig