De duistere trekken van politieke en zakelijke leiders staan de laatste decennia regelmatig in de belangstelling van zowel zielonderzoekers als journalisten. Dat is niet verwonderlijk. Te vaak vertonen ze kenmerken van de Duistere Drie, ofwel Dark Triad, en berokkent hun misbruik van macht de samenleving schade. Tot aan de rand van instorting toe. Tijd om ze opnieuw voor het voetlicht licht te halen.
Duistere Drie of Dark Triad-persoonlijkheden worden gedreven door narcisme, machiavellistische manipulatie en psychopathie. Ze floreren in machtsposities dankzij hun meedogenloze en manipulatieve gedrag. Hun gebrek aan empathie stelt hen in staat om anderen zonder schuldgevoel te misleiden en uit te buiten, terwijl hun charme en zelfvertrouwen publieke steun aantrekken. Macht is voor hen wat licht voor een mot is. Maar waar de mot meestal in de vlam verbrandt, jagen Dark Triad persoonlijkheden het vuur tot verzengende hitte op waarin vooral anderen in rook opgaan.
Het is historisch gezien een tamelijk recent fenomeen. In de oudere machtsstructuren kwam misbruik soms voor door erfopvolging, wanneer die ongeschikte leiders in het zadel hielp. Na de ineenstorting van erfelijke opvolging van machthebbers in de 20e eeuw konden leiders zoals Stalin, Hitler, Mao en anderen vooral door manipulatie en intimidatie aan de macht komen. Maar na WOII dachten we dat onze moderne democratie zulke uitwassen had uitgebannen.
De aandacht was in die periode dan ook vooral gericht op machtsmisbruik in bedrijven. Denk aan namen als Enron en Worldonline, of Martin Shkreli van Turing Pharmaceuticals, die met miljoenen aan particulier investeringsgeld oude rechten op medicijnen opkocht, en vervolgens de prijs daarvan met vierduizend procent verhoogde. Of denk aan oliebedrijven die kennis over klimaatverandering decennialang achterhielden of de tabaksindustrie die kanker bleef verkopen.
De CEO als crimineel
Recent nog stelde strafrechtadvocaat Bénédicte Ficq in de Groene dat CEO’s van vervuilende bedrijven een grotere bedreiging vormen voor de samenleving dan traditionele criminelen. Ze beschuldigt hen ervan bewust en doelgericht milieuschade en gezondheidsproblemen te veroorzaken, terwijl ze hun verantwoordelijkheid ontlopen. In haar strijd tegen dergelijke bedrijven heeft ze eerder aangifte gedaan tegen Tata Steel en Chemours en dient ze nu een aanklacht in tegen Schiphol wegens mishandeling, gericht op structurele slaapverstoring door nachtelijk vliegverkeer.
Ficq kiest bewust voor een juridische strategie waarbij ze de CEO’s en overheidsverantwoordelijken direct aansprakelijk stelt in plaats van alleen de bedrijven. Door het argument van mishandeling te gebruiken, hoopt ze juridische erkenning te krijgen voor de gezondheidsschade die het vliegverkeer veroorzaakt. Zonder het te benoemen stelt ze zo pathologisch gedrag van leidinggevenden aan de kaak en maakt ze hen persoonlijk verantwoordelijk voor hun handelen.
Decennia lang werd destructief leiderschap vooral in het bedrijfsleven en in duistere regimes in Verweggistan gezocht. Maar ondertussen liepen buiten het zicht, in de schaduwrijke catacomben van de westerse politiek, nieuwe duistere leiders warm die werden gevoed door rijke technobaronnen uit het bedrijfsleven. Hun gedrag zal bekend voorkomen: ze vertonen een onverzadigbare drang naar macht, rijkdom en succes, en projecteren hun persoonlijke ambities op nationale doelen. Ze hanteren vaak nationalistische retoriek, roepen een geïdealiseerd verleden op en beloven een herstel van de toekomst, terwijl ze hun land positioneren als concurrent van andere naties. De obsessie met expansie leidt tot agressieve buitenlandse politiek. Het was eerder te zien bij Hitlers streven naar het Derde Rijk en nu in Poetins invasie van Oekraïne en Trump’s honger naar Canada en Groenland.
Omdat ik het wil
Met hun autoritaire aard onderdrukken Dark Triad leiders afwijkende meningen, beperken vrijheden en omringen zich met loyalisten die hun grootheidswaan bevestigen. Hun intolerantie voor kritiek leidt tot mediacontrole en propaganda, omdat hun fragiele ego’s geen tegenspraak verdragen. Onder hun sterke imago schuilt diepe onzekerheid, wat zich uit in onderdrukkende maatregelen en harde straffen. De politiek is een aantrekkelijke omgeving voor deze persoonlijkheden.
Hun beleid lijkt vaak chaotisch en onnodig schadelijk, alsof ze liever schade willen aanrichten dan effectief besturen. Dit ondermijnt instituties, vernietigt het milieu en draait maatschappelijke rechten terug. Klinkt het bekend?
Dergelijke leiders handelen niet alleen; ze trekken gelijkgestemden aan en vormen wat de Poolse psycholoog Andrew Lobaczewski een pathocratie noemde, een regering gedomineerd door mensen met persoonlijkheidsstoornissen. Zodra ze aan de macht komen, worden morele individuen uit de weg geruimd en blijft een wrede en immorele heersende elite over. Hoewel deze regimes enorme schade kunnen aanrichten, storten ze volgens Lobaczewski uiteindelijk in, omdat de meerderheid van de bevolking hun waarden niet deelt en in opstand komt. De uitdaging blijft om deze destructieve krachten te herkennen en te weerstaan voordat ze de controle grijpen.
Geen rem in het systeem
Machtsmisbruik beperkt zich niet tot obscure schurkenstaten. Ook in de neoliberale samenleving ligt de weg naar de top open voor de donkere triadisten. Er wordt hen ook hier nauwelijks iets in de weg gelegd. Sterker nog, sommige van de schadelijke gedragingen worden in het bedrijfsleven en de politiek als positief gezien. Winst is het grootste goed en elke concurrent is een vijand. Empathie is voor watjes en ’the winner takes all’, ook al is dat ten koste van de samenleving en de planeet.
In die fase zijn we inmiddels aangeland. De winnaars domineren de markt in sommige sectoren inmiddels volledig en de eigenaren van die bedrijven zijn zo rijk dat ze alles en iedereen naar hun hand kunnen zetten, dus ook de politiek. Dat doen ze dan ook. We staan erbij en we kijken ernaar terwijl we ons vertwijfeld afvragen hoe dat zo gekomen is.
Toch is die vraag vrij gemakkelijk te beantwoorden: we hebben geen rem in het systeem ingebouwd. Zelfs geen noodrem. Sterker nog, we zijn kwaadaardig gedrag gaan belonen met onmetelijke hoeveelheden geld, met dank aan het neoliberalisme dat zich sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw comfortabel in de samenleving nestelde. Het werd een speeltuin voor donkere triadisten en voor de navolgers ervan, die het niet zozeer in hun genen hadden zitten, maar het gedrag overnamen als successtrategie.
Veel bedrijven, vooral in Europa, hebben inmiddels maatregelen genomen om de grootste risico’s van destructief gedrag door hun leiders te beperken. Maar de juridische strijd van Dominique Ficq en van verschillende milieuorganisaties laat zien dat die nog steeds onvoldoende zijn. En dat zullen ze blijven, zolang ondernemingsdoelen gericht blijven op korte termijn financiële winst en het welzijn van de samenleving en de planeet buiten beschouwing laten. Ook de bescherming van managers binnen anonieme (en verantwoordelijkheid ontwijkende) bedrijfsstructuren houdt die cultuur in stand.
In de Verenigde Staten is die beweging naar de ultieme vrijheid om zoveel mogelijk geld en macht te veroveren ten koste van alles nog vele malen sterker. In het walhalla van de individuele vrijheid krijgt de samenleving als geheel psychopathische en narcistische trekken en is de democratie er al slachtoffer geworden van grenzeloos en van elke moraliteit gespeend verrijkingsgedrag.
Een epidemie voorkomen
Het is als met een epidemie, als het virus eenmaal los is, is er geen houden meer aan en moet het uitwoekeren. In zekere zin is de huidige situatie nog bedreigender, want de maatregelen die het gedrag van Dark Triad leiders in moeten perken moeten door henzelf worden genomen en gevolgd. Alsof je het virus vraagt om zichzelf niet meer te verspreiden.
Wat kun je dan nog doen? De maatregelen die we namen om de verspreiding van Covid in te dammen kunnen als inspiratie dienen. Afstand houden en contact vermijden helpt. Wie geïnfecteerd is isoleren. Voor zowel bedrijven als regeringen vraagt dat discipline en solidariteit, net zoals dat voor burgers onder Covid gold. Dat virus hebben we uiteindelijk bedwongen. Een MAGA epidemie kunnen we misschien nog voorkomen.
Peter van Vliet
Blijf op de hoogte met de nieuwsbrief. Meld je hier aan.
( Je kunt ons ook steunen door lid te worden of te doneren )
