Transities en het tijdperk van de tussentijd

Carlota Perez

Ik raak de laatste tijd steeds meer gefascineerd door het werk van de Venezolaans-Britse innovatiedenker Carlota Perez en haar ‘Theory of Great Surge’. Sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw richt zij zich op wat ik noem de grote of ‘trage’ fundamentele, technologische en sociale veranderingen. Wat mij betreft zijn dat transities die gebaseerd zijn op de adoptie van een nieuw paradigma. In de kern komt haar denken erop neer dat transities tijdvakken van 20 à 30 jaar beslaan met daartussen een kantelpunt van ongeveer een decennium. Gedreven door technologie volgen transities een patroon van ‘bang, bust and renewal’. Wie kennis wil maken met haar werk, kan hier o.a. een recent working paper van haar downloaden.

In de overgang van het ene naar het andere paradigma onderscheidt zij een tijdperk van ‘tussentijd’, wat collega Rotmans (EUR) noemt een ‘kantelpunt’. Zo’n tussentijd bestaat uit een periode van ongeveer 10 à 15 jaar en wordt gekarakteriseerd door een veelheid aan verwarrende ontwikkelingen en meerdere crises. De wereld van nu laat dat doorlopend zien. Sinds de eeuwwisseling lijken we wel in een achtbaan van veranderingen terecht gekomen te zijn. Complexe en taaie vraagstukken rond energie, voedsel, asielzoekers, geld, milieu en nog veel meer – en allemaal tegelijkertijd en van invloed op elkaar. Tegelijkertijd voltrekt zich een aantal innig met elkaar verbonden veranderingen die nog lang niet ‘uit-ontwikkeld’ zijn. Ik noem er vijf. We leven in het tijdperk van:

… de digitalisering (digitisation) – kijk naar de ‘boom’ in data, het fenomeen van de explosie van gegevens, inmiddels bekend onder de verzamelterm ‘Big Data’. Alles, maar dan ook werkelijk alles, is data geworden en biedt ruim baan voor toepassingen die we nu nog niet bedacht hebben.

… gratis toegang (free access) – alles is voor iedereen steeds meer en steeds vaker gratis toegankelijk, vooral waar het gaat om kennis en data. Ik noem alleen al de opkomst van het fenomeen Massive open Online Course (MOOC), van Google Scholar of YouTube.

… van de diensten – alles wordt langzamerhand een dienst – we dematerialiseren. Bezit maakt plaats voor toegang. Eigendomsverhoudingen veranderen daardoor. Walter Stahel die ooit in de jaren zeventig het idee van de ‘performance economy’ introduceerde, krijgt gewoon gelijk.

… van self-empowerment – met een paar euro (of gratis) en wat tijd kan iedereen een website beginnen, gelijkgestemden opsporen, netwerken maken, een bedrijfje beginnen, een cursus volgen of …vul maar in.

… van de connectiviteit (The Internet of Things) en daarmee van de uitwisseling van alles en iedereen met alles en iedereen (de zogeheten ‘Exchange Ubiquity’). Vertaal dat naar de onvoorstelbaar snelle opkomst van de Apps – en het einde van het begin komt in zicht. Het is immers net begonnen en nu al is sprake van de ‘App Industry’.

Als we kijken naar de snelheid waarmee dit gebeurt, dan is de onvermijdelijke conclusie dat we onmiskenbaar leven in een tussentijd, een tijdvak tussen twee paradigma’s. We verlaten een periode en zijn op weg naar de volgende. We leven in een turbulente mix van oud en nieuw.

De voor de hand liggende vraag is of die tijdvakken ook te typeren zijn. De vraag stellen is hem ook – al is het maar ten dele – beantwoorden. Wat mij betreft nemen we momenteel schoorvoetend ­– en voor velen ongewenst – afscheid van de lineaire economie. Een halve eeuw onderzoek heeft laten zien dat deze lineaire economie onhoudbaar is. Gelukkig wordt dat nu ook openlijk onderkend door steeds meer CEO’s, President Obama en Paus Franciscus – om maar wat referenties te noemen. We zijn echt op weg naar een andere economie, hoe aarzelend soms ook. Een economie gebaseerd op een fundamenteel ander design. We noemen die economie ‘de circulaire economie’ (CE). Circulair denken en met elkaar organiseren – inclusief de nieuwe generatie business modellen die daar bij hoort – is de grote opgave waar we de komende jaren voor staan. Dat is méér dan duurzaam ondernemen, opgevat als dat wat we hebben verduurzamen. De CE vraagt om een andere organisatie- en samenwerkingskunde. Dat in alle geledingen van de maatschappij ontdekken en vormgeven mag met recht een transitie heten. Perez wijst ons wat dat betreft gelukkig de weg. En zeker op allerlei plekken in de maatschappij worden eerste stappen in die richting gezet. Maar het zal nog wel even duren voordat zo’n economie ‘het nieuwe normaal’ is.

Jan Jonker is hoogleraar Duurzaam Ondernemen aan de Radboud Universiteit te Nijmegen. Daarnaast bekleedt hij de Pierre de Fermat leerstoel aan de Toulouse Business School in Frankrijk. Zijn werk concentreert zich op drie samenhangende thema’s: de opkomst van de WEconomy, het ontwikkelen van nieuwe business modellen, en anders denken over geld oftewel ‘hybride bankieren’. Recent publiceerde hij ‘Nieuwe Business Modellen; Samen Werken aan Waardecreatie’ (Academic Service). Dit was het laatste artikel in de serie Circulair Organiseren: value for many (6)