Een echte padvinder steekt met één lucifer een groot kampvuur aan. Mits goed gestapeld, gaat het vuur vanzelf van de dunne houtjes naar de dikkere en versterkt het zichzelf. De wereld zit vol met zelfversterkende processen en ze zijn er in snelle en trage varianten en met heel verschillende aandrijfmechanismen.
Vuurwerk zoals van de afgelopen jaarwisseling, bevat verbindingen met koolstof, magnesium en aluminium, samen slim verpakt met chloraten en nitraten. Eénmaal in gang gezet geven die met elkaar binnen een fractie van een seconde een reeks spectaculaire ontbrandingen. Een orkaan wordt aangedreven door opstijgende warme en vochtige lucht. In combinatie met de rotatie van de aarde versterkt die zichzelf in een paar dagen tot enorme kracht. Een beurscrash ontwikkelt zich doordat ongerustheid bij beleggers leidt tot extra verkoop en koersdaling, wat vervolgens binnen enkele weken uitgroeit tot wilde paniek. De opwarming van de aarde versnelt in enkele tientallen jaren door het verdwijnen van het albedo effect als de ijskappen smelten en door het vrijkomen van methaan uit ontdooiende toendra’s en methaanhydraat uit de arctische zeebodem.
Er bestaan ook tal van zelfversterkers op sociaal vlak. Bekend zijn natuurlijk de seizoenshypes in de mode en de stijgers in de hitparade van de popmuziek. Zelfversterkers treden ook op tijdens verkiezingscampagnes. Een opkomende nieuwe partij die op winst staat, trekt aandacht en dat levert nog meer winst. Dat hebben we gezien bij Pim Fortuin en recenter bij Thierry Baudet en Emmanuel Macron. Het kan ook omgekeerd uitpakken waarbij juist een negatief imago wordt versterkt als een bekend politicus een blunder maakt, die vervolgens sterk uitvergroot herhaald in de publiciteit wordt gebracht. Balkenende is zo gestruikeld over zijn uitlating omtrent de VOC mentaliteit. Krol over de verwarring tussen AOW en Pensioen en Buma heeft het lastig vanwege zijn idiote pleidooi voor de normale Nederlander.
#MeToo
Een heel bijzondere zelfversterker heeft zich ontwikkeld tot de #MeToo discussie, waarbij door het momentum van de publiciteit het heel gemakkelijk is geworden om zonder bewijs en zonder rechtbank als in een soort volksgericht de carrière van vele mannen te breken.
Sociale zelfversterkers zien we helaas ook bij diverse vormen van crimineel gedrag en terrorisme. De ramkraak is een bekend voorbeeld en sinds de enorme publiciteit over Keulen is het ook elders heel populair geworden om tijdens de jaarwisseling met z’n allen vrouwen op straat aan te randen. Vliegtuigbommen, treinbommen en autobomen trokken ooit enorme aandacht met veel publiciteit. Nieuwsmedia hebben een voorkeur voor sensatie en terroristen krijgen daardoor precies de aandacht die ze willen. Dit stimuleert navolgers om hetzelfde, als het even kan, nog heftiger te doen. Daarna kwam de man die met een vrachtauto op een menigte in reed en ook die vond intussen al op diverse plaatsen navolging. In de VS kregen een aantal idioten die op scholen in het wilde weg om zich heen schoten alle aandacht en dus veel navolging. In de banlieues van Parijs was het afgelopen jaren erg populair om auto’s in brand te steken en deze hype, waarover bijna elk uur met spectaculaire beelden wordt bericht, is nu ook in ons land doorgedrongen. Een andere zelfversterkende trend is de grove en gewelddadige bejegening van conducteurs en hulpverleners zoals ambulance broeders en brandweerlieden. De rol van de media als drijvende kracht bij al deze voorbeelden is groter dan ze zelf beseffen maar ze hebben geen volledig vrije keus.
Bubbels voor de massa
Kranten zijn nu eenmaal afhankelijk van een grote oplaag. Radio en tv hebben belang bij kijkcijfers. De concurrentie om die aantallen is moordend en om de slag te kunnen winnen wordt de informatie geselecteerd, gekleurd, opgeleukt, ingekort tot oneliners en gericht op wensen van de grote massa. De massa regeert. In dit proces overheerst de zucht naar sensatie en verdwijnt de nuance. Ook de aandeelhouders en adverteerders hebben grote belangen en dito macht om de berichtgeving in een door hen gewenste richting te duwen. De Telegraaf is een typisch voorbeeld van een populistische krant met behalve maximale aandacht voor sport en passant ook erg veel aandacht voor problemen met vluchtelingen, rechtszittingen met criminelen en scheidingen tussen bekende Nederlanders. Wie geen andere bronnen raadpleegt krijgt een heel merkwaardig beeld over de maatschappij. In de VS is Fox News als spreekbuis van de Trump-aanhangers nog erger. De aandacht voor Global Warming en broeikasgassen daarin is minimaal en als die er is, wordt het gebagatelliseerd of ontkend.
De meest invloedrijke zelfversterkers worden tegenwoordig aangedreven door de sociale media en de feedback mechanismen die in moderne computeralgoritmes worden verwerkt. In een boeiende column van Carolyn Fortuna in Cleantechica.com van 30 december wordt dit fenomeen besproken. Volgens haar verkrijgt 62 % van de volwassen Amerikanen het nieuws alleen via sociale media. Bij jongeren zal dit percentage nog veel hoger zijn en ik vermoed dat dit in Nederland niet veel anders is.
Echokamer voor elke smaak
Deze vorm van communicatie is volstrekt asymmetrisch. Er is geen wederzijdse uitwisseling van ervaringen, geen woord en wederwoord, geen argumentatie of andere vorm van rationele redenering. In de ene richting wordt gekleurde en sterk versimpelde informatie uitgezonden. Er is daarbij geen plaats voor onderbouwing van standpunten of achtergrondinformatie. De ontvanger stuurt echter bewust of onbewust wel feedback bestaande uit likes, shares, word clusters en post clicks die door de computeralgoritmes gebruikt worden om dezelfde ontvanger nog meer van ongeveer hetzelfde te sturen. De kans dat de ontvanger over controversiële onderwerpen verschillende gezichtspunten zal ontvangen wordt kleiner en kleiner. Op die manier ontstaan zogenaamde echochambers. Zo is aangetoond dat er het afgelopen jaar in de VS twee verschillende echochambers over het onderwerp “russigate” zijn ontstaan. In de ene groep zitten de Trump aanhangers en in de andere groep de Trump tegenstanders. Echochambers vormen een soort embryonaal stadium van een sociale bubble. Er is aanvankelijk geen onderlinge communicatie tussen tegengestelde echochambers. Ze kunnen ook weer redelijk snel uitdoven omdat er weer een nieuwe hype is die de aandacht trekt. Als het onderwerp lang genoeg actueel blijft en er grote en tegenstrijdige belangen spelen, kan er wel een eigen bubbleprofilering ontstaan.
In de VS is Global Warming zo’n uitermate controversieel onderwerp met grote belangen. De invloed van de sociale media op de publieke opinie is enorm. Een groot deel van het volk is zich amper bewust van een klimaatprobleem omdat hun informatiebronnen dit onderwerp systematisch verzwijgen. Trump zit zelf gevangen in de echo chambers van Breitbart News en Fox News. Andere media beticht hij van leugenarij maar zelf twittert hij gemiddeld meer dan 4 leugens per dag. Deze echo chambers hebben echter banden met de ultra rechtse republikeinen van de Tea Party en met de Koch brothers en anderen uit Big Fossil. Daarnaast zijn er ook banden met een grote groep orthodox protestantse bewegingen die de boodschap verkondigen dat God de aarde heus niet zal laten verloederen.
Hier is duidelijk sprake van een bubble waarbij de bubbleprofilering het karakter krijgt van propaganda waarmee het Amerikaanse volk wordt gehersenspoeld. Ik geloof niet zo in goede wensen voor het nieuwe jaar, maar het is zeer te hopen dat deze gevaarlijke bubble in 2018 zal klappen.
Han Blok
