Duurzaam gedrag veranderen, maar van wie?

Mensen hun gedrag laten veranderen is moeilijk. Erg moeilijk. Willen we klimaatverandering stoppen en rondkomen met onze grondstoffen op deze planeet dan zal het wel moeten gebeuren.

Wie al eens heeft geprobeerd te stoppen met roken, drinken of andere verslavende beheptheden weet uit ervaring hoe moeilijk dat is. En dat zijn dan nog gewoontedingetjes die we onszelf pas laat in de evolutie hebben aangeleerd. De oorsprong van eetgewoonten gaat veel verder terug in de tijd. En wat te denken van een simpele, automatische handeling als fietsen? Hoe zo iets inslijt en eigenlijk nauwelijks veranderbaar is toont dit filmpje.

Als we met die kennis in het achterhoofd kijken naar wat er nodig is om naar een echt duurzame samenleving toe te bewegen, dan zou je al snel moedeloos kunnen worden. Want duurzaam leven, dat vergt de nodige verandering van gedrag op een hele lijst van activiteiten.

Hoe en hoe vaak we reizen, wat en hoeveel we eten, hoe groot en hoe warm of koud ons huis is, hoe we ons willen kleden en welke apparaten we willen blijven gebruiken, elk van die punten vraagt een verandering van gedrag dat we al jarenlang en meestal onbewust vertonen. Dat moet allemaal anders en het moet ook nog allemaal snel anders.

Maar voordat je aan die keuzes toe bent zul je eerst bewust moeten worden van de keuzes die je op ieder moment van de dag maakt. Bij al die dingen die je automatisch deed moet je plots gaan nadenken. Dat is op zich al een verandering die tijd en moeite kost om aan te leren.

Daarbij wordt van mensen verwacht dat ze hun gedrag vrijwillig gaan aanpassen. De motivatie daarvoor moet komen uit de beloning (van een veiliger klimaat, kostenbesparing op energie, een goed gevoel), maar die beloning komt pas later, soms veel later. Mensen daarentegen laten zich vooral motiveren door een onmiddellijke beloning (of straf). In de bekende marshmallowtest worden kinderen onderzocht op hun vermogen om het nuttigen van een beloning, een marshmallow, uit te stellen. Slechts 30% blijkt daar toe in staat.

Duurzaam leven is meestal ook duur. Biologische levensmiddelen kosten soms tot drie maal meer dan reguliere, je vliegt voor €35,- naar Barcelona terwijl de trein minimaal € 200,- kost. Een elektrische auto kost bij aanschaf minimaal het dubbele van een vergelijkbaar model op benzine. Een bio spijkerbroek doet tot zes maal de prijs van een gewone. De duurzame consument wordt in de huidige economie financieel gestraft.

En maakt een mens ten slotte duurzame keuzes, dan moet hij nog maar afwachten of de informatie daarover ook wel klopt. Je zal maar op duurzame aanraders zo’n superzuinig dieseltje hebben gekocht dat toch de lucht verpest, of een petflesgroene fleecetrui  die de oceanen vol plasticdeeltjes wast.

Hoe realistisch is het nu echt om van consumenten te verwachten dat ze de duurzame trein gaan trekken? Dat is wel precies waar overheid, politiek en bedrijven voor kiezen. In de vrije markteconomie is het de vraag die bepaalt. En het is vooral de prijs die de vraag stuurt.

Als je terugkijkt in de recente geschiedenis van duurzaamheid zie je een interessante beweging. Zo rond de tijd dat duurzaamheid echt op de internationale agenda kwam, midden jaren tachtig van de vorige eeuw, ontstond vrijwel tegelijk de neoliberale beweging die zichzelf tot aartsvijand van duurzaamheid heeft ontwikkeld. Reagan en Thatcher aan de ene kant, Brundtland en co aan de andere. Heel kort door de bocht zie je dat het ene kamp het besteedbaar inkomen van de massa dusdanig afknijpt dat het zich niet kan veroorloven om naar de duurzame kant over te stappen.

Bedrijven worden verleid met een klimaat waarin ze met investeren in obscure financiële transacties meer verdienen dan met het maken van producten voor mensen. Dus worden arbeidsplaatsen schaars, beloningen gaan omlaag en overheden moeten maar zien hoe ze de uitkeringen ophoesten.

Vanuit dit perspectief gezien is de cynische conclusie dat duurzaamheid als droom in stand wordt gehouden door de dwang van gedragsverandering bij de consument te leggen, die dat in overgrote meerderheid om psychologische en economische oorzaken niet kan. Zodat de politiek kan concluderen: zie je wel, die burger kiest er uiteindelijk niet voor, waarom zouden wij er dan aan trekken? En de business gaat door als gewoonlijk.

Als we nog iets van duurzaamheid willen maken, dan wordt het tijd dat de politiek, de overheid en het overgrote deel van de bedrijven hun gedrag veranderen. Dat ze stoppen met economische praktijken die burgers en consumenten steeds verder op achterstand zetten. Dat de overheid paal, perk en wettelijke kaders stelt aan onduurzaam gedrag van iedereen, burgers en ondernemers gelijk. Het kan toch ook met wiet, met roken, met zwartwerken en met boetes voor fout parkeren? Waarom dan niet wettelijk vastleggen dat iedereen groen doet?

Misschien komt dat wel doordat juist veel politici van het soort mensen zijn die het nemen van een beloning goed kunnen uitstellen. Tot na hun politieke carrière bij voorbeeld, wanneer ze naar goed betalende bedrijven overstappen. Ik acht de kans heel klein dat ze dat gedrag op korte termijn gaan veranderen. Duurzaamheid blijft zo voorlopig maatschappelijk verantwoord masochisme. Misschien dat er ooit nog opvang komt voor wie daaraan lijdt.

Peter van Vliet